Diagnostyka depresji - jakie skale są przydatne w rozpoznaniu zaburzeń depresyjnych?

Czym jest depresja? Jakie są jej objawy?

Depresja jest chorobą o podłożu psychiatrycznym, w której dominującym objawem jest obniżenie nastroju. Jest najczęściej diagnozowanym zaburzeniem psychicznym - w ciągu swojego życia choruje na nią kilkanaście procent dorosłych.

Objawy depresji mogą mieć różne nasilenie i różnią się u każdego z pacjentów. Wśród najczęściej wymienianych symptomów wyróżniamy:

• głęboki smutek i przygnębienie - osoby z objawami depresyjnymi bardzo często odczuwają wszechogarniający smutek, często niezwiązany z konkretnym wydarzeniem lub przyczyną;

• utrata zainteresowań - depresji towarzyszy utrata zainteresowań tym, co kiedyś sprawiało przyjemność. Cieszyć przestają spotkania towarzyskie, hobby, aktywności;

• zaburzenia apetytu - podczas przebiegu depresji może dochodzić do zaburzeń apetytu polegających na nadmiernym podjadaniu i co za tym idzie przybieraniu na wadze, bądź zupełnie przeciwnie - braku apetytu i utracie wagi;

• zaburzenia snu - bardzo często towarzyszą depresji i (tak jak zaburzenia apetytu) mogą mieć dwojaki przebieg. Chorzy mogą odczuwać nadmierną potrzebę snu, bądź przeciwnie - mogą mieć problemy z zasypianiem i płytkim snem. Bardzo często w przebiegu depresji sen nie przynosi regeneracji;

• zmęczenie i brak energii - jednym z objawów depresji jest przewlekłe zmęczenie, które nie ustępuje nawet po długim odpoczynku. Brak energii może powodować trudności w wykonywaniu codziennych czynności i wymuszać ograniczenie aktywności życiowej;

• trudności z koncentracją i podejmowaniem decyzji - osoby cierpiące na depresję mogą odczuwać zaburzenia koncentracji, mieć problemy z pamięcią czy trudność w podejmowaniu nawet prostych decyzji;

• poczucie beznadziejności i niska samoocena - często w zaburzeniach depresyjnych doświadczyć można negatywnego postrzegania własnej osoby, zaniżonego poczucia własnej wartości czy uczucia beznadziejności, odnoszącego się nie tylko do teraźniejszości, ale także do przyszłości;

• izolacja społeczna - społeczne wycofanie, unikanie kontaktu z innymi ludźmi i izolacja przed rodziną oraz przyjaciółmi również może świadczyć o przebiegu depresji;

• myśli samobójcze - w przypadkach ciężkiej depresji mogą pojawić się myśli samobójcze, które wymagają pilnej pomocy medycznej i konsultacji psychiatrycznej;

• objawy psychotyczne - należą do nich omamy i urojenia. Depresja psychotyczna rozpoznawana jest najczęściej u osób w podeszłym wieku. Za główny czynnik sprawczy uważa się zaburzenia osi podwzgórze-przysadka-mózgowie i co za tym idzie - wzmożonej aktywności kory nadnerczy, odpowiedzialnej m.in. za produkcję kortyzolu (hormon stresu).

Depresja może również dawać objawy somatyczne, które nie zawsze muszą być jej wyraźnym objawem. Somatyczne objawy depresji to:

• dolegliwości bólowe - często są to chroniczne bóle ciała takie jak bóle głowy, bóle mięśni czy bóle brzucha, które nie mają uchwytnej przyczyny systemowej i pojawiają się często w momentach narażenia na stres;

• problemy z układem trawiennym - pacjenci często skarżą się na bóle brzucha, biegunki lub zaparcia, nudności czy nietolerancje pokarmowe;

• problemy z układem sercowo-naczyniowym - mogą one objawiać się kłuciem w klatce piersiowej, nieprawidłowym ciśnieniem tętniczym krwi bądź nieregularną akcją serca;

• zaburzenia seksualne - mogą one dotyczyć obniżenia libido, trudności w osiągnięciu erekcji u mężczyzn oraz trudności z osiągnięciem orgazmu u obu płci;

• zaburzenia cyklu miesiączkowego - często u kobiet dotkniętych zaburzeniami depresyjnymi pojawiają się zaburzenia miesiączkowania, np. ustąpienie krwawienia miesiączkowego lub nieregularne miesiączki.

Kto diagnozuje depresję?

Diagnostyką depresji zajmują się tytułowani specjaliści zdrowia psychicznego, którzy są wykwalifikowani do oceny i leczenia zaburzeń psychicznych.

W pierwszej kolejności powinniśmy zgłosić się do lekarza psychiatry, który oceni stan naszego zdrowia psychicznego i postawi odpowiednią diagnozę. Tylko lekarz ma uprawnienia do przepisania leków przeciwdepresyjnych, jeśli uzna, że istnieje taka potrzeba.

Dodatkowo może wystawić zwolnienie zdrowotne/zaświadczenie lekarskie. Często również specjalista psychiatrii kieruje pacjentów na terapię do psychologa lub psychoterapeuty.

Wstępne rozpoznanie lub podejrzenie depresji może zostać postawione przez każdego lekarza. Również psycholog kliniczny lub psychoterapeuta może wstępnie rozpoznać depresję. Diagnozę depresji powinien postawić jednak lekarz specjalizujący się w dziedzinie psychiatrii.

Jak wygląda diagnostyka depresji?

Diagnostyka depresji jest procesem, który przeprowadza wyspecjalizowany specjalista ds. zdrowia psychicznego taki jak lekarz psychiatra, psycholog kliniczny czy psychoterapeuta. Niekiedy na postawienie diagnozy nie wystarczy tylko jedno spotkanie ze specjalistą.

Ogólny przebieg diagnostyki zaburzeń depresyjnych obejmuje następujące kroki:

1. Wywiad kliniczny. Specjalista rozpoczyna diagnostykę od zebrania wywiadu z pacjentem, podczas którego pyta o objawy i dotychczasowe doświadczenia, które pacjent może mieć związane z depresją lub innymi zaburzeniami psychicznymi. Pytania mogą dotyczyć takich kwestii jak utrata zainteresowań, długotrwałe poczucie smutku, stresujące sytuacje, zmiany apetytu, zaburzenia snu czy myśli samobójcze.

2. Kryteria diagnostyczne. Wykorzystywane są tutaj kryteria opisane w podręczniku diagnostycznym DSM-5 (ang. Diagnostic and Statistical Manual od Mental Disorders) lub innym narzędziu diagnostycznym. Pomagają one stwierdzić, czy objawy pacjenta świadczą o depresji.

3. Historia choroby. Lekarz pyta o historię choroby, jeśli wystąpiły - wcześniejsze epizody depresyjne, wcześniejsze leczenie psychiatryczne lub psychoterapeutyczne oraz reakcje na leczenie w przeszłości.

4. Badania dodatkowe. Może istnieć konieczność wykonania dodatkowych badań diagnostycznych takich jak badania stężenia TSH lub T3, T4, poziomu witaminy D3 itd., które są pomocne w wykluczeniu innych przyczyn objawów depresyjnych jak np. niedoczynność tarczycy.

5. Konsultacja psychologiczna. Jeśli pacjent jest diagnozowany przez psychologa lub psychoterapeutę, diagnostyka obejmuje także sesję terapeutyczną, podczas której pacjent opisuje swoje myśli, uczucia i doświadczenia.

6. Skale oceny. W praktyce klinicznej stosuje się skale oceny depresji, które pomagają w określeniu nasilenia objawów depresji.

Czym są i do czego służą skale oceny depresji?

Skale oceny depresji to narzędzia psychometryczne używane do pomiaru nasilenia objawów depresji. Część z nich wypełniana jest samodzielnie przez pacjenta, inne uzupełnia specjalista na podstawie wywiadu i objawów zgłaszanych przez badanego.

Wyniki zazwyczaj stanowią sumę punktów poszczególnych pytań. Im wyższy wynik, tym większe prawdopodobieństwo na rozpoznanie depresji.

Skale oceny depresji pomagają zidentyfikować objawy depresji oraz ich nasilenie u pacjenta, a także śledzić zmiany symptomów w czasie i dostosowywać plany leczenia.

Ważne jest, aby wyniki oceny depresji były interpretowane przez wykwalifikowanego specjalistę ds. zdrowia psychicznego, który może postawić dokładną diagnozę i zalecić odpowiednie leczenie, w tym terapię psychologiczną, farmakoterapię lub inne formy interwencji terapeutycznej.

Jakich skali używamy w diagnostyce depresji?

1. Skala depresji Becka (ang. Beck Depression Inventory, BDI) - służy do samodzielnej oceny samopoczucia. Jest najczęściej wykorzystywanym narzędziem oceniającym objawy depresyjne w populacji ogólnej. Składa się z 21 pytań, na które pacjent samodzielnie odpowiada. Im więcej punktów - tym bardziej nasilone objawy. Ogólnie przyjęte normy zakładają następującą punktację: 0-10 pkt - brak depresji lub obniżenie nastroju, 11-27 - depresja umiarkowana, 28 i więcej - objawy ciężkiej depresji.

2. Inwentarz depresji Becka - opisany w 2019 roku, składa się również z 21 pytań. Przydatny głównie w badaniu nasileń epizodów depresyjnych, ale także w różnicowaniu depresji od innych chorób i zaburzeń psychicznych. Nie jest natomiast stosowany do diagnozowania depresji.

3. Skala depresji Hamiltona (ang. Hamilton Depression Rating Scale, HDRS) - najczęściej stosowana skala w psychiatrii ogólnej. Specjalista dokonuje oceny i przyznaje punkty na podstawie wywiadu oraz obserwacji pacjenta. Składa się ona z 17 lub 20 pytań, a za każde pytanie badający może przyznać od 0 do 4 punktów. Pytania dotyczą objawów obserwowanych przez pacjenta, ale także jego zachowania, które jest obserwowane przez specjalistę podczas badania. Uzyskanie w badaniu do 7 punktów świadczy o braku zaburzeń depresyjnych, do 12 - łagodne objawy depresyjne, do 17 - umiarkowane. Zakres punktów między 18 a 29 wskazuje na ciężkie objawy depresji, 30 i więcej - bardzo ciężkie.

4. Skala samooceny depresji Zunga (ang. Zung Self-Rating Depression Scale, SDS) - 20 pytań pogrupowano tutaj w 4 kategorie dotyczące objawów psychicznych, zaburzeń nastroju, aktywności psychoruchowej oraz czynności fizjologicznych. Pacjent samodzielnie odpowiada na pytania, na podstawie objawów z kilku ostatnich dni. Znajdziemy tu 10 pytań dotyczących objawów chorobowych i 10 odnoszących się do stanu prawidłowego. Twierdzenia negatywne oceniamy w skali od 1 do 4, pozytywne od 4 do 1. Uzyskanie do 50 punktów sugeruje brak objawów depresji, w przedziale 50-70 to objawy umiarkowane, powyżej 70 - ciężkie.

5. Pytania Whooley - badanie składa się z dwóch pytań, zadawanych przez specjalistę. Oto ich treść: 1) Czy w ciągu ostatniego miesiąca miał(a) Pan(i) poczucie znacznego przygnębienia, smutku lub beznadziejności? 2) Czy w ciągu ostatniego miesiąca miał(a) Pan(i) poczucie utraty zainteresowania i przyjemności dotyczących spraw, które dawniej dawały satysfakcję? Test ten jest przydatny w screeningu ewentualnych zaburzeń depresyjnych np. podczas badania lekarskiego.

6. Skala CESD-R (ang. Center for Epidemiologic Studies Depression Scale – Revised) - zmodyfikowana skala CES-D. Jest to kwestionariusz składający się z 20 pytań, które pacjent samodzielnie ocenia, w zależności od czasu trwania danego objawu, w skali od 0 (rzadko lub wcale) do 4 (przeważnie lub cały czas). Wynik 16 i więcej może świadczyć o depresji.

7. Kwestionariusz zdrowia pacjenta-9 - złożony z 9 twierdzeń, odnoszących się do ciężkiego epizodu depresji wg klasyfikacji DSM. Badany ocenia dokuczliwość objawów w ciągu ostatnich dwóch tygodni, używając określeń od "wcale nie dokuczały" do "dokuczały niemal codziennie". Maksymalnie otrzymać można 27 punktów. Wynik 5-9 świadczyć może o łagodnych objawach depresji, 10-14 o umiarkowanym nasileniu, 15-19 o średnio ciężkich, natomiast 20 i więcej - o objawach ciężkich.

Depresja wśród nastolatków i dzieci - jakie są liczby?

Zaburzenia psychiczne dotykają coraz większej grupy młodych osób na całym świecie. Według analizy zdrowia psychicznego przygotowanej przez UNICEF, w 2021 roku 9 milionów nastolatków (wiek 10-19 lat) w Europie boryka się z zaburzeniami zdrowia psychicznego.

Ta sama analiza wskazuje, że w Polsce na zaburzenia psychiczne cierpi 10,8% osób w wieku 10-19 lat. Spośród nich dominują zaburzenia depresyjne oraz lękowe.

Diagnostyka depresji u dzieci

Diagnoza depresji jest trudniejsza do postawienia w grupie młodych pacjentów, ponieważ symptomy często są u nich mylone ze zmianami emocjonalnymi i psychologicznymi, które stanowią normalne etapy rozwoju młodego człowieka.

Warto wówczas zwrócić uwagę na niepokojące objawy takie jak zaburzenia snu, wzrost drażliwości, zachowania autodestrukcyjne (np. samookaleczenia), pobudzenie psychoruchowe, zaburzenia koncentracji czy zmiany apetytu.

Jaka skala jest używana do oceny depresji wśród młodzieży?

Do oceny objawów depresji wśród najmłodszych służy narzędzie diagnostyczne zestaw kwestionariuszy CDI-2 (nowsza wersja CDI-1). Test składa się z zestawu trzech kwestionariuszy, które umożliwiają opis stanu psychicznego dziecka z trzech perspektyw:

• kwestionariusz samoopisu pacjenta wypełniany z psychologiem,

• kwestionariusz dla opiekunów,

• kwestionariusz dla nauczyciela.

CDI-2 porusza kwestie problemów emocjonalnych i funkcjonalnych dziecka.

Diagnostyka z użyciem Kwestionariuszy CDI-2 jest przeznaczona dla osób wyspecjalizowanych.

Jest on wykorzystywany zarówno do diagnozowania depresji, zaburzeń nastroju, jak i monitorowania przebiegu terapii oraz postępów w procesie leczenia u dzieci w wieku od 7 do 18 lat.

Może zostać on również wykorzystany w badaniach przesiewowych. Należy pamiętać, że interpretacja wyników CDI powinna być zawsze dokonywana przez wykwalifikowanego specjalistę, a nie tylko na podstawie samego wyniku kwestionariusza.

Jak wygląda depresja u seniorów?

Szacuje się, że około 20% osób po 65. roku życia doświadcza epizodu depresyjnego lub długotrwałej depresji. Szczególny niepokój budzić powinien fakt, że w tej grupie pacjentów próby samobójcze są podejmowane z większą skutecznością niż u osób młodszych. Największy odsetek ludzi starszych zmagających się z depresją stanowią pacjenci przebywający w domach opieki.

Depresja u ludzi w wieku podeszłym często sprawia trudności diagnostyczne. Dominują objawy niespecyficzne takie jak zaburzenia snu (trudności w zasypianiu, wczesne wybudzanie się), spadek masy ciała, wahania nastroju, problemy trawienne (głównie zaparcia). Ludzi starszych częściej dotyczą również urojenia depresyjne. Pojawić się mogą również spowolnienie psychiczne czy myśli samobójcze. Objawy często przypisywane są jako symptomy chorób współistniejących, na które cierpią pacjenci. Depresja u tych pacjentów ma zwykle charakter przewlekły.

Ważne zatem jest, aby kontrolować stan zdrowia psychicznego osób starszych, szczególnie obciążonych chorobami współistniejącymi. Prawidłowo postawiona diagnoza i rozpoczęcie odpowiedniego leczenia stanowi podstawę do poprawy komfortu życia seniorów cierpiących na depresję.

Jaka skala jest używana do oceny depresji w populacji osób starszych?

W populacji osób starszych, szczególnie przydatna okazuje się Geriatryczna Skala Oceny Depresji (ang. Geriatric Depression Scale, GDS). Istnieje kilka jej wersji, ale najczęściej używanymi są GDS-15 (z 15 pytaniami) oraz GDS-30 (z 30 pytaniami).

Oto przykład GDS-15, która jest krótszą i częściej stosowaną wersją:

Geriatryczna Skala Oceny Depresji (GDS-15)

Pacjentowi zadawane jest 15 pytań dotyczących jego samopoczucia i emocji. Pacjent odpowiada na pytania "tak" lub "nie". Punkty przydzielane są zgodnie z odpowiedziami, a wynik stanowi sumę wszystkich punktów.

Dopuszczalna jest również pomoc w czytaniu i wypełnianiu skali, jeśli np. osoba badana cierpi z powodu zaburzeń funkcji intelektualnych. Wyższy wynik wskazuje na bardziej nasilone objawy depresji.

Poniżej zamieszono przykładowe pytania, które można znaleźć w GDS:

Skalę wypełnia się zwykle mając na uwadze samopoczucie osoby badanej w ciągu ostatnich dwóch tygodni.

1. Myśląc o całym swoim życiu, czy jest Pan(i) z niego zadowolony(a)?

2. Czy ma Pan(i) uczucie, że życie jest puste?

3. Czy obawia się Pan(i), że może zdarzyć się Panu(i) coś złego?

4. Czy myśli Pan(i), że życie jest wspaniałe?

5. Czy uważa Pan(i), że życie jest ciekawe?

6. Czy często chce się Panu(i) płakać?

7. Czy ma Pan(i) problemy z koncentracją uwagi?

8. Czy ostatnio unika Pan(i) spotkań towarzyskich?

Czym są depresja ciężarnych i depresja poporodowa?

W trakcie ciąży oraz połogu bardzo istotnym czynnikiem sprawczym depresji są zmiany hormonalne. Jednakże rozwój depresji u ciężarnych jest wynikiem skomplikowanej interakcji wielu przyczyn, w tym genetycznych i psychospołecznych.

Depresja ciężarnych oraz depresja poporodowa dają objawy podobne do innych rodzajów tej choroby. Wiążą się z poczuciem smutku, przygnębienia, czasami też z objawami psychotycznymi. Bardzo często utrudnia to lub uniemożliwia matce opiekę nad dzieckiem.

Wedle polskich standardów organizacji opieki okołoporodowej zaleca się kontrolne badanie, na którym ocenione zostanie ryzyko wystąpienia depresji - pomiędzy 11. a 14. tygodniem ciąży, 33. a 37. tygodniem ciąży oraz w trakcie pierwszego miesiąca od porodu, podczas wizyty patronażowej przeprowadzanej przez położną środowiskową.

Jakich skali używamy w diagnostyce depresji kobiet ciężarnych oraz w trakcie połogu?

Specjalistom do oceny stanu zdrowia psychicznego kobiet w trakcie ciąży/połogu przydatne są skale oceny depresji. Wyróżniamy skale specyficzne - opracowane do stosowania u kobiet w okresie okołoporodowym oraz skale generyczne - pierwotnie wykorzystywane do wykrywania depresji w populacji ogólnej.

Poniżej zestawiamy skale oceny depresji okołoporodowej:

Skale specyficzne:

1. Edynburska Skala Depresji Poporodowej (ang. Edinburh Postnatal Depression Scale, EPDS) - jedna z najczęściej wykorzystywanych metod do wykrywania depresji poporodowej. Maksymalna liczba punktów do uzyskania wynosi tutaj 30, a im wyższy wynik, tym większe nasilenie objawów depresji. Zdobycie przez pacjentkę powyżej 10 punktów powinno wzbudzić czujność osoby badającej i być przyczyną konsultacji specjalistycznej. Szczególnej uwagi wymaga tutaj pytanie o myśli samobójcze lub chęć zrobienia sobie lub dziecku krzywdy. W tym przypadku również należy skonsultować się ze specjalistą.

2. Kwestionariusz Oceny Ryzyka Depresji Poporodowej (ang. Postpartum Depression Screening Scale- PDSS) - składa się z 35 twierdzeń, które zostają ocenione przez badanego w 5-punktowej skali Likerta (1 - zdecydowanie się nie zgadzam, 5 - zdecydowanie się zgadzam). Pacjentka odpowiada zgodnie z samopoczuciem z ostatnich dwóch tygodni. Kwestionariusz zawiera pytania o poczucie winy, tendencje samobójcze, poczucie samotności, zaburzenia snu, zaburzenia łaknienia itd.

3. Skala Depresji Poporodowej Broomleya (ang. Broomley Postnatal Depression Scale, BPDS) - służy do wykrywania depresji poporodowej występującej podczas badania, a także w przeszłości. Różnica w stosunku do innych skali polega na tym, że pacjentce przedstawiony zostaje opis przypadku kobiety cierpiącej na depresję poporodową. Następnie zadawane jest 7 pytań dot. hospitalizacji psychiatrycznych, anhedonii itd. Skala jest rzadko używana w Polsce.

Skale generyczne (opisane wyżej):

1. Kwestionariusz depresji Becka

2. Skala CES-D i CESD-R

3. Skala samooceny depresji Zunga

4. Kwestionariusz Zdrowia Pacjenta-9

5. Pytania Whooley

Czy to "baby blues", czy już depresja?

Ważne jest, żeby odróżnić depresję od tzw. "baby blues" - naturalnego stanu obniżonego nastroju, który może pojawić się po porodzie w związku ze zmianami hormonalnymi, które zachodzą wówczas w ciele kobiety. Pojawia się on krótko po porodzie i ustępuje po kilku dniach.

Najważniejszym kryterium stanowi wówczas kryterium czasu. Jeśli objawy utrzymują się dłużej niż dwa tygodnie lub wystąpiły po upływie kilkunastu dni od urodzenia dziecka - należy zgłosić się do specjalisty.

Czy mogę sam się zdiagnozować?

Istnieje wiele testów "na depresję", które możemy wykonać samodzielnie online (np. Skala Depresji Becka czy Skala Depresji Zunga).

Uzyskanie wyniku wskazującego na depresję powinno być dla nas jedynie wskazówką, a w celu diagnostyki swojego stanu psychicznego powinniśmy udać się do specjalisty. Tylko wykwalifikowana osoba na podstawie dokładnej oceny klinicznej może postawić diagnozę i nie powinniśmy diagnozować się sami.

Czy specjaliście wystarczy skala oceny depresji, żeby postawić diagnozę depresji?

Tutaj również odpowiedź brzmi "nie".

Wypełnienie tylko formularza depresji, nawet jeśli jest to narzędzie oceny depresji, nie wystarczy do postawienia pełnej i ostatecznej diagnozy.

Formularze takie jak Inwentarz Depresji Dziecięcej (CDI-2) lub inne kwestionariusze są używane jako narzędzia pomocnicze do zbierania informacji na temat objawów depresji. Jednak diagnoza powinna być postawiona przez wykwalifikowanego specjalistę ds. zdrowia psychicznego, na podstawie dokładnej oceny klinicznej.

Kwestionariusze stanowią jedynie ocenę psychometryczną, a w diagnostyce depresji wykorzystuje się również:

• rozmowę kliniczną;

• badanie fizykalne i badania dodatkowe (w celu wykluczenia innych przyczyn objawów);

• czynniki środowiskowe (historia pacjenta, stresujące sytuacje, zawód, zażywanie substancji psychoaktywnych itd.);

• okres monitorowania (polegający np. na prowadzeniu przez pewien czas dziennika objawów, aby uzyskać lepszy pogląd na przebieg podejrzewanej choroby).

Diagnoza depresji jest procesem skomplikowanym. Ważne jest, aby była ona dokładna, żeby zapewnić odpowiednie leczenie i wsparcie.

Podejrzewam u siebie depresję. Co mam zrobić?

Jeśli podejrzewasz u siebie depresję, ważne jest podjęcie odpowiednich kroków w kierunku uzyskania pomocy i wsparcia. Skontaktuj się ze specjalistą, który przeprowadzi odpowiednią diagnostykę.

Może to być psycholog czy psychoterapeuta, którzy postawią wstępne rozpoznanie i skierują Cię do lekarza psychiatry, a ten przeprowadzi ostateczną diagnozę i (jeśli będzie to konieczne) przepisze leki przeciwdepresyjne.

Możesz również zgłosić się do swojego lekarza pierwszego kontaktu, który również może polecić Ci udanie się do specjalisty.

Pamiętaj, w Polsce nie potrzebujesz skierowania, aby umówić się na wizytę do lekarza psychiatry.

Bibliografia

Artykuł poglądowy: "Badania przesiewowe w kierunku depresji okresu okołoporodowego: przegląd narzędzi i barier w skriningu"; Sara Suchowiak, Katarzyna Wszołek, Julia Suwalska, Dorota Łojko, Aleksandra Suwalska, dostępny w internecie: https://www.termedia.pl/Badania-przesiewowe-w-kierunku-depresji-okresu-okoloporodowego-przeglad-narzedzi-i-barier-w-skriningu,46,41362,0,0.html

Portal Zwrotnikraka.pl, [online], [dostęp 27.09.2023], dostępny w internecie: https://zwrotnikraka.pl/depresja-u-dzieci-i-mlodziezy

Portal Unicef.pl, [online], [dostęp 27.09.2023], dostępny w internecie: https://unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/dla-rodzicow/zdrowie-psychiczne-w-europie