Narcystyczne zaburzenia osobowości - jak rozpoznać i leczyć?

Czym jest narcystyczne zaburzenie osobowości?

Czym jest osobowość?

Każdy z nas ma jakąś osobowość. Jest to względnie stały system reagowania danej osoby na bodźce pochodzące z otoczenia, wchodzenia w relacje społeczne oraz postrzegania własnej osoby.

Pewne cechy osobowości zapisane są już w genach, rodzimy się z nimi. Jednak strukturę osobowości kształtujemy całe życie, szczególnie intensywnie w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości, poprzez nowe doświadczenia, kontakty z różnymi ludźmi oraz ważne życiowe wydarzenia.

Jeśli jednak wzorzec zachowania i doświadczania emocji danego człowieka różni się znacząco od oczekiwań społeczeństwa oraz wywiera to negatywny wpływ na jego funkcjonowanie, możemy zastanowić się, czy nie mamy do czynienia z zaburzeniem osobowości.

Czym są zaburzenia osobowości?

Zaburzenie osobowości to obecność utrwalonych, nieprawidłowych wzorców postępowania, rozumienia świata i własnej osoby. Przybierają one często formę przejaskrawionych, wzmocnionych cech, które możemy obserwować u innych ludzi.

Człowiek ze zdiagnozowanym zaburzeniem osobowości nie potrafi dostosowywać się do nowych sytuacji. Zachowuje się i myśli zawsze w taki sam, ograniczony sposób. Powoduje to nieprawidłowości w funkcjonowaniu społecznym i kontaktach międzyludzkich. Często jest również źródłem cierpienia.

Jednym z bardziej rozpowszechnionych w świadomości społecznej zaburzeń osobowości są zaburzenia narcystyczne. Kwalifikowane w ICD-10 jako "inne określone zaburzenia osobowości".

Czym są zaburzenia narcystyczne?

Narcyzm to jedno z zaburzeń struktury osobowości, w którym podstawowym celem człowieka jest podtrzymanie własnej samooceny. Taka osoba skupiona jest wyłącznie na sobie, odczuwa wyższość nad innymi, nie ma zdolności współodczuwania oraz potrzebuje ciągłego podziwu i uznania ze strony innych członków społeczności.

Określenie "narcyz" wywodzi się z mitologii greckiej - mitu opisującego nieodwzajemnioną miłość nimfy Echo do pięknego młodzieńca Narcyza. Narcyz został ukarany za swoją obojętność. Zaprowadzono go nad strumień, gdzie po ujrzeniu w wodzie własnej twarzy po raz pierwszy, zakochał się w sobie. Nie mógł jednak dotknąć odbicia, gdyż toń wody ulegała wtedy zmąceniu.

Narcyz stał się obojętny na cały świat, po czym umarł z żalu, a na jego grobie wyrósł żółty kwiat nazwany jego imieniem.

Szacuje się, że narcystyczne zaburzenie osobowości dotyczy około 1% populacji, przy czym częściej diagnozuje się je u mężczyzn.

Przyczyny występowania narcystycznego zaburzenia osobowości

Nie jesteśmy w stanie wyróżnić jednego, konkretnego czynnika, który byłby bezpośrednią przyczyną narcystycznego zaburzenia osobowości.

Narcyzm to wypadkowa predyspozycji genetycznej, sprzyjających wrodzonych cech temperamentu (np. wrażliwość na nagradzanie i pozytywne wzmocnienia), braku umiejętności radzenia sobie ze stresem, indywidualnych relacji z opiekunami w pierwszych latach życia oraz wydarzeń z wczesnego okresu rozwoju.

Narcyzm jako efekt zaburzeń rozwoju

W psychiatrii wciąż żywy jest spór dotyczący momentu, w którym rozwój dziecka zaczyna być nieprawidłowy i zbacza w stronę osobowości narcystycznej.

Według teorii austriackiego neurologa i psychoanalityka Heinza Kohuta - do pewnego etapu dziecko rozwija się prawidłowo, typowo dla wieku. Jeśli jednak w pewnym momencie życia przestanie czuć się ważne, a osoby najbliższe nie będą widziały w nim kogoś wartościowego, u dziecka może dojść do zaburzenia struktury osobowości.

Narcyz jest tu niczym kwiat, który z powodu ograniczenia mu składników odżywczych przestał dojrzewać. Jest skrzywdzoną, delikatną istotą, której należy się zrozumienie i wzmacnianie jego poczucia wartości.

Psychiatra i psychoanalityk Otton Kernberg uważał, że narcyzm jest wynikiem zakłócenia rozwoju na bardzo wczesnym etapie życia i wykształcenia prymitywnych odruchów obronnych.

Według niego narcyz jest niczym niebezpieczna, zmutowana roślina, z którą trzeba walczyć i konfrontować z rzeczywistością.

Do rozwoju narcystycznych zaburzeń osobowości predysponuje chłód emocjonalny rodziców, autorytaryzm, wzbudzanie poczucia winy, nadmierne oczekiwania wobec dziecka i brak wsparcia.

Aby chronić się przed poczuciem odrzucenia i nadać sobie jakąś wartość, dzieci tworzą wyidealizowany, narcystyczny obraz siebie.

Narcyzm jako efekt idealizacji dziecka

Rodzaje narcystycznych zaburzeń osobowości

Narcyzm gruboskórny

Kryteria rozpoznania narcystycznego zaburzenia osobowości

Wyróżniamy trzy podstawowe, charakterystyczne cechy osobowości narcystycznej: poczucie własnej wielkości, potrzeba bycia podziwianym i brak empatii.

Ponadto osoby cierpiące na narcystyczne zaburzenie osobowości cechuje przewlekły stan nudy oraz wewnętrznej pustki. Często prowadzi to do poszukiwania silnych bodźców emocjonalnych, również tych wywoływanych przez używanie substancji psychoaktywnych. Z tego powodu osoby narcystyczne częściej popadają w uzależnienia.

Typowa jest ograniczona zdolność do przeżywania smutku i żałoby, przewaga poczucia wstydu nad poczuciem winy oraz związane z tym poważne wahania nastroju. Narcyzm predysponuje szczególnie do zaburzeń o charakterze depresyjnym lub afektywnym dwubiegunowym.

Według kryteriów DSM-IV, by postawić rozpoznanie musi być spełnionych przynajmniej pięć z dziewięciu kryteriów diagnostycznych:

Nadmierne poczucie własnej wartości

Osoby takie przeceniają swoje zdolności, zawyżają swoje sukcesy, przechwalają się. Trwają w przekonaniu, że inni ludzie powinni równie mocno doceniać ich osiągnięcia. Są zawiedzeni i nie potrafią zrozumieć sytuacji, gdy ich dokonania nie spotykają się z oczekiwanym zachwytem i pochwałami ze strony innych.

Nie zauważają i nie doceniają wkładu innych ludzi we wspólne działania. Posiadają również tendencję do podkreślania swojej roli w przedsięwzięciu, a nawet przypisywania sobie osiągnięć innych.

Fantazjowanie o swojej potędze

Jednostki z narcystycznym zaburzeniem osobowości są pochłonięte wyobrażeniami o swoich nieograniczonych zdolnościach. Często myślą i fantazjują o ogromnych sukcesach, władzy, sile, doskonałości, pięknie lub idealnej miłości.

Mają skłonność do porównywania się do znanych i wysoko postawionych osób.

Przekonanie o swojej wyjątkowości

Osoba narcystyczna ma świadomość, że jest kimś wyjątkowym, niepowtarzalnym, unikatowym. W jego mniemaniu tylko ktoś podobnie niezwykły jest w stanie go zrozumieć.

Narcyz jest przekonany, że powinien przebywać wyłącznie w towarzystwie równie niezwykłych lub wysoko postawionych w hierarchii społecznej osób. Inne osoby go męczą, nie są warte jego uwagi.

Nadmierna potrzeba adoracji

Mimo iż osoby narcystyczne pozują na pewnych siebie i własnej mocy, ich samoocena jest w rzeczywistości bardzo krucha i mocno uzależniona od otoczenia. Ponadto ich potrzeba uwagi i bycia ciągle docenianym jest często niezaspokojona, co może wywoływać rozczarowanie, frustrację oraz wściekłość.

Przekonanie o prawie do szczególnych przywilejów

Narcyz uważa swoje potrzeby czy problemy za wyjątkowo ważne, ważniejsze niż innych ludzi. Oczekuje, że będą one traktowane w szczególny, często priorytetowy sposób. Często irracjonalnie liczy, że inni będą wyświadczać mu przysługi i ułatwiać życie, gdyż właśnie on, jak nikt inny na to zasługuje.

Spodziewa, że ludzie bez sprzeciwu będą mu się podporządkowywać i wykonywać jego polecenia.

"Interpersonalny wyzyskiwacz"

Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości mają tendencję do wykorzystywania innych ludzi do osiągnięcia własnych celów. Przeciążają obowiązkami swoich podwładnych, oczekują od nich poświęcenia dla wyższego dobra.

Eksploracyjne podejście do kontaktów międzyludzkich może mieć charakter zamierzony lub mimowolny, wynikający z poczucia bycia uprzywilejowanym i braku wrażliwości na potrzeby oraz emocje innych ludzi.

Brak empatii

Jak leczymy narcystyczne zaburzenie osobowości?

Psychoterapia

Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń osobowości, główną metodą leczenia narcyzmu jest odpowiednia psychoterapia. Ze względu na podstawowe znaczenie analizy relacji terapeutycznej szczególnie istotne jest tu wykorzystanie terapii psychodynamicznej (psychoanalitycznej).

Pacjent podczas terapii ćwiczy nowe wzorce relacji interpersonalnych, zrozumienie innych ludzi, elastyczne realizowanie celów, analizuje własne reakcje emocjonalne.

Terapia może być realizowana w grupie - wtedy pacjent próbuje zidentyfikować destrukcyjne zachowania innych członków lub jako terapia indywidualna. Problemem jest jednak brak świadomości problemu u chorego oraz trudność w nawiązaniu zaufania do terapeuty.

Leczenie farmakologiczne

W niektórych sytuacjach - przede wszystkim przy współwystępujących zaburzeniach nastroju - pomocne okazuje się również doraźne leczenie farmakologiczne. Ma ono jednak charakter objawowy.