Hormonalna terapia zastępcza to rodzaj leczenia, mający na celu złagodzenie objawów wypadowych w okresie menopauzy, wynikających z niedoboru żeńskich hormonów płciowych.
Hormonalna terapia zastępcza (inaczej hormonalna terapia menopauzalna) to rodzaj leczenia farmakologicznego, mający na celu uzupełnianie niedoboru żeńskich hormonów płciowych.
Terapia przeznaczona jest przede wszystkim dla kobiet w okresie okołomenopauzalnym, które odczuwają nieprzyjemne skutki spadku poziomu estrogenów i gestagenów w ustroju w wyniku naturalnego wygasania funkcji jajników. Leczenie wskazane jest również w przypadku upośledzenia funkcji jajników o innej etiologii np. po radioterapii okolic miednicy czy po chirurgicznym usunięciu przydatków.
Hormonalna terapia zastępcza nie jest obligatoryjna, leczenie wprowadza się wtedy, gdy objawy wypadowe znacznie obniżają komfort życia. Substytucja hormonalna stanowi najskuteczniejszą metodę leczenia naczynioruchowych objawów menopauzy oraz menopauzalnego zespołu moczowo-płciowego.
Należy pamiętać, że preparaty stosowane w ramach hormonalnej terapii zastępczej nie mają zdolności ochrony przed zajściem w ciążę. Pacjentki w okresie okołomenopauzalnym, będące aktywne seksualnie, powinny stosować skuteczną antykoncepcję.
Jednym z najbardziej uciążliwych elementów życia codziennego podczas menopauzy są napadowe, nawracające uderzenia gorąca, zimne poty, dreszcze, połączone z kołataniem serca i uczuciem niepokoju. Hormonalna terapia zastępcza jest w stanie ograniczyć ilość ataków lub całkowicie zlikwidować te naczynioruchowe objawy wypadowe.
Hormonalna terapia zastępcza wywiera pozytywny wpływ na stan psychiczny kobiety - zwiększa energię i chęć do życia, polepsza pamięć i koncentrację, stabilizuje nastrój, wzmaga popęd seksualny (zwiększa libido), łagodzi zaburzenia lękowe, ułatwia zasypianie oraz polepsza komfort i ciągłość snu.
Niektóre panie podczas menopauzy skarżą się na dolegliwości w obrębie układu moczowo-płciowego, spowodowane atrofią sromu i pochwy np. suchość pochwy, ból podczas stosunku, krwawienia kontaktowe, częste infekcje pochwy lub dróg moczowych. Hormonalna terapia zastępcza sprzyja odbudowie nabłonków, nawilżeniu i normalizacji pH pochwy, tym samym redukuje częstość infekcji intymnych oraz polepsza funkcje seksualne.
Hormonalna terapia zastępcza zmniejsza tempo gromadzenia tkanki tłuszczowej, co sprzyja regulacji gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Stanowi to istotny czynnik chroniący przed rozwojem chorób sercowo-naczyniowych (choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, zawał serca). Ponadto leki hormonalne chronią też przed utratą masy mięśniowej i kostnej, co jest szczególnie ważne dla kobiet zagrożonych osteoporozą.
Substytucja hormonów płciowych w okresie menopauzy zmniejsza ryzyko rozwoju nowotworu jelita grubego. Stosowanie preparatów dwuskładnikowych (estrogenowo-gestagenowych) obniża również ryzyko rozwoju raka błony śluzowej macicy.
Bezpieczeństwo hormonalnej terapii zastępczej zależne jest od rodzaju i dawki zastosowanego preparatu, drogi podania, momentu rozpoczęciu terapii i czasu jej trwania. Preparat dobiera się indywidualnie, by jak najbardziej zminimalizować ewentualne ryzyko.
Preparaty hormonalne dostępne są wyłącznie po okazaniu recepty wystawionej przez lekarza specjalistę. Ginekolog przeprowadza pełen wywiad medyczny (z uwzględnieniem indywidualnych czynników ryzyka zakrzepowo-zatorowego), badanie piersi, badanie ginekologiczne oraz USG przezpochwowe.
Konieczne jest również wykonanie pomiaru ciśnienia tętniczego oraz badań laboratoryjnych oceniających parametry krzepnięcia, glikemię, profil lipidowy oraz funkcję wątroby i tarczycy. Niekiedy lekarz decyduje się także na zlecenie densytometrii - pomiaru gęstości mineralnej kości.
Terapia cechuje się najlepszym stosunkiem korzyści i ryzyka jeśli rozpocznie się ją przed 60. rokiem życia, a od pierwszych objawów menopauzy nie minie jeszcze 10 lat. W takich okolicznościach leki dodatkowo zapobiegają chorobom sercowo-naczyniowym oraz chorobie Alzheimera.
Zaleca się, by leczenie trwało przez maksymalnie 5 lat, jednak nie jest sztywna granica czasowa. W tym czasie pacjentka powinna znajdować się pod stałą opieką ginekologa.
Do najczęstszych działań niepożądanych związanych z hormonalną terapią zastępczą należą m.in.: zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, wzdęcia, ból brzucha), wzrost masy ciała, wahania nastrojów, bóle głowy, nieprawidłowe krwawienia z pochwy i ból piersi. Dolegliwości te mają najczęściej niewielkie nasilenie.
Substytucja hormonów płciowych zwiększa ryzyko żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej, manifestującej się jako zatorowość płucna lub zakrzepica żył głębokich kończyn dolnych. Jeśli w trakcie terapii pacjentka zaobserwuje objawy tj. m.in.: ból, zaczerwienienie i obrzęk kończyny dolnej, nagły ból w klatce piersiowej, duszność, kaszel, krwioplucie należy jak najszybciej odstawić lek i skontaktować się z lekarzem.
Jeśli hormonalna terapia zastępcza została wprowadzona po 60 roku życia lub po 10 latach od ostatniego krwawienia miesięcznego, leki mogą paradoksalnie przyspieszać rozwój chorób sercowo-naczyniowych (np. choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze) oraz choroby Alzheimera.
Długotrwała terapia (powyżej 5 lat) predysponuje do rozwoju złośliwego nowotworu piersi. Jest to szczególnie istotne z tego względu, że pacjentki w okresie okołomenopauzalnym znajdują się już w grupie podwyższonego ryzyka z powodu swojego wieku.
Stosowanie preparatów hormonalnych może prowadzić także do rozwoju kamicy pęcherzyka żółciowego oraz kamiczego zapalenia pęcherzyka.
Preparaty stosowane w ramach hormonalnej terapii zastępczej przeciwwskazane są dla kobiet, które aktualnie lub w przeszłości miały incydent żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej.
Leki niewskazane są również dla pacjentek, u których zdiagnozowano chorobę sercowo-naczyniową lub przeszły tętniczy epizod zakrzepowo-zatorowy (zawał mięśnia sercowego, udar niedokrwienny mózgu, przemijający atak niedokrwienny -TIA).
Przeciwwskazanie do stosowania preparatów hormonalnych stanowi także aktywna choroba wątroby, zespoły otępienne (np. choroba Alzheimera), niezdiagnozowane krwawienia z pochwy - do momentu ustalenia ich pochodzenia oraz nowotwory piersi i błony śluzowej macicy.
Leków nie powinny przyjmować oczywiście kobiety ciężarne oraz osoby płci męskiej
Leki stosowane w ramach hormonalnej terapii zastępczej mogą zawierać wyłącznie jeden składnik - komponentę estrogenową, znacznie częściej jednak mają formę skojarzoną, estrogenowo-progestagenową.
Preparaty hormonalne dostępne są w postaci tabletek doustnych lub produktów przeznaczonych do stosowania pozajelitowego. Ominięcie przewodu pokarmowego pozwala na zastosowanie mniejszej dawki substancji czynnej i uzyskanie stabilniejszego poziomu hormonów w organizmie. Tym samym zmniejszone jest ryzyko wystąpienia ogólnoustrojowych działań niepożądanych.
Najczęstszą komponentą estrogenową w wyrobach medycznych stosowanych w ramach hormonalnej terapii zastępczej są skoniugowane końskie lub syntetyczne estrogeny, mikronizowany 17β-estradiol i etynyloestradiol.
Estrogenowa terapia zastępcza przeznaczona jest z reguły do użytku miejscowego. Na rynku farmaceutycznym dostępne są produkty w postaci systemów transdermalnych - plastrów (np. Systen 50, Climara 50), kremu dopochwowego (np. Oekolp, Ovestin), globulek dopochwowych (np. Oekolp Forte), krążków dopochwowych, a nawet aerozolu (np. Lenzetto).
Dopochwowe produkty lecznicze wskazane są przede wszystkim dla kobiet borykających się z dolegliwościami układu moczowo-płciowego. Udowodniono, że już 2-3 dniowa terapia wywiera pozytywny wpływ na budowę i funkcję komórek nabłonka wyściełającego pochwę.
Doustne preparaty estrogenowe wskazane są wyłącznie u kobiet, które przeszły zabieg usunięcia macicy. Estrogeny niezrównoważone progestagenami, podane ogólnoustrojowo, sprawiają, że błona śluzowa macicy zaczyna rozrastać się w sposób niekontrolowany, co zwiększa ryzyko rozwoju nowotworu trzonu macicy.
Dołączenie do estrogenowej terapii zastępczej komponenty progestagenowej umożliwia kontrolowanie tempa rozrostu błony śluzowej macicy, co zmniejsza ryzyko zachorowania na raka trzonu macicy. Najchętniej stosowanymi progestagenami są tu octan medroksyprogesteronu, octan noretysteronu i naturalny progesteron.
Preparaty dwuskładnikowe dostępne są w formie tabletek doustnych (np. Femoston Conti, Activelle), a także systemów transdermalnych (np. Systen Conti), systemów wewnątrzmacicznych czy iniekcji domięśniowych (np. Gynodian Depot).
