Insulinooporność a dieta. Co jeść?

• Insulinooporność jest to stan, w którym tkanki organizmu wykazują zmniejszoną wrażliwość na insulinę, pomimo normalnego lub podwyższonego poziomu tego hormonu we krwi.
• Mechanizm rozwoju insulinooporności nie został jeszcze poznany w pełni. Najprawdopodobniej jego przyczyny to wrodzone predyspozycje i czynniki genetyczne (insulinooporność w rodzinie). Zaburzeniu sprzyja dieta bogata w tłuszcze zwierzęce i węglowodany oraz brak ruchu.
• Dieta z deficytem kalorycznym i redukcja wagi przyczyniają się do zmniejszenia poziomu wolnych kwasów tłuszczowych w organizmie, co z kolei poprawia reaktywność tkanek na insulinę produkowaną przez trzustkę.
• Dla osób z insulinoopornością zaleca się dietę bogatą w błonnik roślinny, spożywanie co najmniej 5 porcji owoców i warzyw dziennie, ograniczenie tłuszczów, cukru, potraw smażonych i słodyczy, regularne spożywanie śniadań, kontrolę porcji i częstości posiłków oraz umiarkowane spożycie alkoholu.

Czym jest insulinooporność?

Insulinooporność (IR, ang. insulin resistance) to zaburzenia gospodarki węglowodanowej, w których wrażliwość tkanek na działanie insuliny jest zmniejszona mimo prawidłowego lub zwiększonego stężenia hormonu we krwi. Dotyczy to głównie mięśni, tkanki tłuszczowej i wątroby.

Insulinooporność jest bazą zespołu metabolicznego i silnym, niezależnym czynnikiem ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2. Zmniejszona wrażliwość na insulinę może się rozwinąć nawet 10-15 lat przed ujawnieniem się cukrzycy.

Rozwój insulinooporności wiąże się ze zwiększoną produkcją hormonu - insuliny - przez komórki beta wysp trzustkowych, co prowadzi do hiperinsulinemii. Stężenie glukozy początkowo utrzymuje się na prawidłowym poziomie, jednak z czasem, gdy skończą się zdolności wydzielnicze komórek beta, rozwija się najpierw stan przedcukrzycowy, a następnie cukrzyca typu 2.

Jakie są przyczyny insulinooporności?

Mechanizm rozwoju insulinooporności jest złożony i nie został w pełni poznany. Prawdopodobne jest to podłoże genetyczne oraz wrodzona predyspozycja części osób.

Patogeneza insulinooporności przybiera postać błędnego koła i trudno powiedzieć, który z mechanizmów jest pierwotny - to znaczy, czy jest skutkiem ekspresji mutacji genetycznej, czy rozwija się wtórnie w przebiegu choroby.

Dodatkowo na genetyczne czynniki ryzyka insulinooporności nakładają się wpływ środowiska zewnętrznego i mała aktywność fizyczna. Wśród czynników środowiskowych istotne znaczenie ma zwiększone dostarczanie energii z pokarmem pochodzenia głównie z tłuszczów zwierzęcych i łatwo przyswajalnych węglowodanów.

Jako kolejną z przyczyn insulinooporności należy wymienić nadmierne pobudzenia współczulnego układu nerwowego.

Wpływ tkanki tłuszczowej na rozwój insulinooporności

Tkanka tłuszczowa trzewna (u kobiet ok. 7%, u mężczyzn 10%) jest niezależnym czynnikiem ryzyka oporności tkanek na działanie insuliny oraz rozwoju poważnych schorzeń zespołu metabolicznego.

Łącznikiem pomiędzy tkanką tłuszczową a insulinoopornością są między innymi wolne kwasy tłuszczowe (FFA, ang. free fatty acids). FFA mogą sprawiać, że wychwyt glukozy przez tkanki jest mniejszy z uwagi na ich oddziaływanie na receptor insulinowy.

Zastosowanie diety o zmniejszonej kaloryczności i spadek masy ciała powodują obniżenie stężenia wolnych kwasów tłuszczowych i poprawiają wrażliwość tkanek na hormon trzustki.

Co ważne, sama tkanka tłuszczowa wydziela substancje aktywne biologicznie, które mogą zmniejszać wrażliwość tkanek na insulinę. Te substancje to adypsyna, rezystyna, czynnik martwicy nowotworu, interleukina 6, białko chemotaktyczne monocytów i inhibitor aktywatora plazminogenu typu 1.

Jakie są objawy insulinooporności?

Objawy insulinooporności mogą być niespecyficzne. Zdarza się, że pacjenci tłumaczą je sobie przepracowaniem lub zaniedbaniem. Jednak, gdy symptomy utrzymują się, należy pomyśleć o konsultacji z lekarzem. Niepokojące objawy prezentują się następująco:

• wzrost masy ciała,

• senność po posiłkach,

• silny apetyt na słodkie,

• zmniejszona płodność,

• zmiany skórne - rogowacenie ciemne,

• ból głowy,

• bóle stawowe,

• rozdrażnienie nastroju,

• zaburzenia koncentracji i skupienia.

Jak przebiega diagnostyka insulinooporności?

W trakcie diagnostyki insulinooporności można posłużyć się różnymi testami. Wśród nich wymienia się doustny test obciążenia glukozą, poziom glukozy na czczo i insuliny na czczo, test tolerancji insuliny, metoda klamry metabolicznej, test supresji endogennej insuliny, współczynnik insulinemia/glikemia.

Doustny test obciążenia glukozą (doustny test tolerancji glukozy) obrazuje, jak zmienia się poziom glukozy w czasie. Najpierw pobiera się krew na czczo, następnie pacjent przyjmuje roztwór zawierający 75 gramów glukozy i powtarza się pobranie krwi po 2 godzinach. Ważne jest, że pomiędzy pobraniami pacjent powinien przebywać w spoczynku.

Test tolerancji insuliny również polega na badaniu poziomu cukru we krwi, ale tym razem po podaniu doustnym insuliny. Prawidłowo po podaniu insuliny powinien nastąpić nawet 50% spadek stężenia glukozy względem wartości początkowej. W przypadku insulinooporności obniżenie cukru jest niewielkie.

Klamra metaboliczna, inaczej euglikemiczna, polega na pomiarze ilości glukozy potrzebnej do utrzymania stałej glikemii (tzn. stałego stężenia glukozy we krwi) przy jednoczesnym podawaniu pacjentowi przez 120 minut insuliny dożylnie i glukozy.

W trakcie testu supresji endogennej insuliny opiera się na zablokowaniu endogennej produkcji insuliny poprzez podawanie adrenaliny i propranololu. Po podaniu tych substancji u osób z insulinoopornością stwierdza się stężenie glukozy powyżej normy.

Współczynnik insulinemia/glikemia, nazywany też wskaźnikiem HOMA, jest wyliczany na podstawie stężenia glukozy i insuliny na czczo. U osób z prawidłową wrażliwością tkanek wynosi on mniej niż 2,5.

Jak dieta może pomóc w insulinooporności?

Odpowiednia dieta i zdrowy styl życia zmniejszają ryzyko rozwoju insulinooporności i cukrzycy typu 2, a z kolei wzrost masy ciała jest silnym czynnikiem zaburzeń metabolicznych. Zmiana stylu życia (przez którą rozumie się dietę i ćwiczenia fizyczne) prowadząca do redukcji masy ciała o już 3-4 kg zmniejsza ryzyko insulinooporności aż o 58%.

Redukcja wagi powinna zachodzić stopniowo, średnio o 5-10% w każdym roku terapii, aż do osiągnięcia prawidłowej masy ciała (wskaźnik BMI

Uwagę należy skoncentrować na długoterminowych zmianach zwyczajów żywieniowych, a nie na osiągnięciu szybkich efektów, które często wiążą się z efektem jojo. Zmiany powinny polegać głównie na ograniczeniu racji pokarmowych, regularnym spożywaniu posiłków o niskim indeksie glikemicznym i codziennej aktywności fizycznej.

Zobacz także: Jakie są dostępne formy leczenia otyłości? Zastrzyki, tabletki, chirurgia

Jak powinna wyglądać dieta w insulinooporności?

Właściwie skomponowana dieta redukuje ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego poprzez zmniejszenie masy ciała, obniżenie ciśnienia tętniczego, korzystny wpływ na profil lipidowy i kontrolę stężenia glukozy we krwi.

W prewencji chorób naczyniowych, insulinooporności i cukrzycy często jest polecana dieta śródziemnomorska, której protekcyjne działanie przypisuje się odpowiedniej zawartości warzyw i owoców, produktów pełnoziarnistych i ryb morskich bogatych w wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3.

Oprócz tego w chorobach metabolicznych korzystne działanie wykazują diety wegetariańska i niskotłuszczowa.

Główne zalecenia żywieniowe dla osób z insulinoopornością to:

• spożywanie błonnika roślinnego z produktami, takimi jak: owies, fasola, groch, soczewica, ziarna, nasiona, owoce i warzywa oraz pieczywo pełnoziarniste, brązowy ryż i makaron;

• codzienne spożywanie przynajmniej 5 porcji owoców i warzyw;

• ograniczenie spożycia tłuszczu (szczególnie nasyconych kwasów tłuszczowych);

• ograniczenie spożycia potraw smażonych, napojów słodzonych i słodyczy oraz potraw bogatych w tłuszcze i cukier;

• jedzenie śniadań;

• kontrola wielkości porcji posiłków i przekąsek oraz częstości jedzenia;

• ograniczenie spożycia alkoholu.

Długofalowo zmiany żywieniowe mogą przynieść korzystne działania ze względu na obniżenie ryzyka insulinooporności, a także choroby wieńcowej, cukrzycy typu 2 i nowotworów.

Czy picie kawy wpływa na insulinooporność?

W skład kawy wchodzi mieszanina substancji organicznych m.in. kofeiny. Kofeina zwiększa utlenianie związków tłuszczowych w mięśniach, co przekłada się na podwyższone zapotrzebowanie energetyczne.

Powoduje uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych z tkanek obwodowych i zmniejsza wrażliwość komórek mięśniowych szkieletowych na działanie insuliny.

Picie kawy pociąga za sobą również wzrost czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, takich jak nadciśnienie tętnicze i choroba wieńcowa. Jednym z działań kofeiny jest doraźny wzrost ciśnienia tętniczego krwi i podniesienie stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji HDL.

Kawa niekorzystnie wpływa na śródbłonek naczyń krwionośnych, co może przyczyniać się do choroby wieńcowej i zawału serca.

Jednak wyniki części badań sugerują, że kawa może zapobiegać rozwojowi takich chorób jak insulinooporność, cukrzyca typu 2, choroba Parkinsona i niektóre choroby wątroby, co jest spowodowane obecnością w jej składzie związków roślinnych o działaniach antyoksydacyjnych.

Dodatkowo kawa zawiera takie substancje jak potas, niacyna, magnez, antyutleniacze, dzięki którym niekorzystny efekt kofeiny może być zbalansowany z uwagi na swoje działanie na metabolizm glukozy.

Jak choroby współistniejące wpływają na dietę w insulinooporności?

Z insulinoopornością często współistnieje nadciśnienie tętnicze i miażdżyca, co wpływa na zalecenia żywieniowe.

Nadciśnienie tętnicze

W nadciśnieniu tętniczym ograniczenie spożywanych kalorii z pożywieniem wpływa korzystnie na obniżenie ciśnienia krwi.

Osoby leczące się na nadciśnienie tętnicze powinny ograniczyć tłuszcze, szczególnie kwasy tłuszczowe nasycone, do 25-procentowego dobowego pokrycia energetycznego. Z diety należy wyeliminować napoje podnoszące ciśnienie krwi, takie jak kawa, mocna herbata czy alkohol.

Istotne jest spożywanie produktów z wysoką zawartością błonnika ze zmniejszoną ilością soli kuchennej, która powinna być zastąpiona solą potasową i łagodnymi przyprawami.

Dania powinny być gotowane, duszone bez tłuszczu lub pieczone w folii. Korzystne jest zwiększone spożycie surowych warzyw i owoców, szczególnie tych bogatych w potas (banany, brzoskwinie, czarne porzeczki, brukselka, czosnek, natka pietruszki, szpinak, pomidory, ziemniaki, nasiona roślin strączkowych, otręby pszenne). Oprócz tego trzeba zadbać o odpowiednią podaż wapnia, magnezu i argininy.

Miażdżyca

Podstawowe znaczenie w zapobieganiu i terapii miażdżycy mają:

• utrzymywanie prawidłowej masy ciała,

• ograniczenie spożycia tłuszczu do 30% pokrycia energii,

• ograniczenie spożywania cholesterolu,

• zwiększenie spożycia błonnika do 40 g dziennie.

Kwasy tłuszczowe wielonienasycone, należące do rodziny n-6 i n-3 i jednonienasycone regulują zaburzenia lipidowe poprzez obniżenie stężenia lipidów we krwi. W terapii miażdżycy celem jest podwyższenie poziomu cholesterolu frakcji HDL i obniżenie frakcji LDL. Kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 można znaleźć w olejach rybnych, a z rodziny n-6 w olejach roślinnych.

Zalecane jest spożywanie pieczywa razowego oraz warzyw z wysoką zawartością błonnika pokarmowego w postaci suchej. Korzystny wpływ mają również nasiona roślin strączkowych.

Osoby chorujące na miażdżycę powinny jeść jak najmniej żółtek jaj, masła, podrobów. Te artykuły są bogate w cholesterol. Nie powinno się spożywać słodyczy i alkoholu.

Jaki lekarz zajmuje się insulinoopornością?

Niepostawienie diagnozy insulinooporności lub jej nieprawidłowa terapia mogą doprowadzić do poważnych schorzeń, między innymi do cukrzycy typu 2. Dlatego tak ważna jest konsultacja lekarska.

Gdy zauważysz u siebie objawy wskazujące na insulinooporność warto pomyśleć o wizycie u endokrynologa, czyli u lekarza specjalizującego się w zaburzeniach hormonalnych.

Konsultacja endokrynologiczna jest teraz możliwa również bez wychodzenia z domu - online za pośrednictwem portalu Erecept .

Bibliografia

Portal Medycyna praktyczna, Insulinooporność jako pseudochoroba, https://www.mp.pl/endokrynologia/ekspert/288739,insulinoopornosc-jako-pseudochoroba-powszechny-problem-w-gabinecie-diabetologa-i-endokrynologa

Stawerska R., Łupińska A., Bieniek E., Lewiński A., Insulinooporność i stan przedcukrzycowy – diagnostyka i leczenie, Choroby metaboliczne w POZ

Suliburska J., Kuśnierek J., Czynniki żywieniowe i pozażywieniowe w rozwoju insulinooporności, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010;1(3):177-183.

Portal Podyplomie, Insulinooporność: postępowanie dietetyczne jako element terapii, https://podyplomie.pl/medycyna/37757,insulinoopornosc-postepowanie-dietetyczne-jako-element-terapii

Portal Aleksandra Pichur dietetyk kliniczny, Jakie objawy mogą wskazywać na insulinooporność?, https://aleksandrapichur.pl/blog/jakie-objawy-moga-wskazywac-na-insulinoopornosc

Portal Onkolmed, Insulinooporność - jak przebiega diagnostyka?, https://onkolmed.pl/wpis/844,insulinoopornosc-jak-przebiega-diagnostyka