Anoreksja - przyczyny, objawy i leczenie

Anoreksja - Kto i z jakiej przyczyny choruje na anoreksję?

Czym jest anoreksja?

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) to zaburzenie odżywiania polegające na zamierzonym ograniczaniu przyjmowania pokarmów w celu zmniejszenia masy ciała. Tego typu działanie wynika zazwyczaj z zaburzenia obrazu własnego ciała i dążenia do uzyskania wymarzonej sylwetki. Oprócz dolegliwości związanych z postępującym wyniszczeniem organizmu osobom dotkniętym anoreksją często towarzyszy codzienny lęk przed przybraniem dodatkowych kilogramów.

Rozwój anoreksji może być początkowo bardzo skryty - może rozpocząć się od prostej myśli "chcę zrzucić kilka kilogramów", która wynika z różnych pobudek. Początkowy sukces pozwala odczuć zadowolenie z uzyskania kontroli nad własnym ciałem, co u osób predysponowanych może prowadzić do skupienia całego życia wokół tematu odżywiania i dalszego spadku masy ciała.

Anoreksja - przyczyny

Przyczyny anoreksji są złożone i dzieli się je na trzy grupy - genetyczne, neurobiologiczne i psychologiczne.

Predyspozycja do anoreksji w przynajmniej części przypadków zapisana jest w naszych genach. Czynnikiem ryzyka choroby jest obciążający wywiad rodzinny - przypadki zaburzeń odżywiania czy innych chorób psychicznych np. schizofrenia, zaburzenia lękowe u najbliższych członków rodziny. W ostatnich latach naukowcy odkryli, że za rozwój choroby odpowiedzialne mogą być również mutacje w obrębie genów odpowiedzialnych za uczucie głodu czy trawienie cukrów i tłuszczy.

Czynnikami neurobiologicznymi, które predysponują do rozwoju choroby mogą być zaburzenia kontroli neuroprzekaźników i neuropeptydów w ośrodkowym układzie nerwowym. Zaburzenia w obrębie osi nerwowo-hormonalnych mają najczęściej charakter wtórny do anoreksji.

Anoreksja uwarunkowana jest również czynnikami psychologicznymi. Ryzyko wystąpienia anoreksji jest wyższe u osób z silną potrzebą kontroli oraz dużym samokrytycyzmem. Do czynników ryzyka jadłowstrętu psychicznego zalicza się też nieprawidłowe relacje w rodzinie, brak akceptacji ze strony rówieśników i zaburzenia lękowe. Negatywny wpływ ma także zachodnia kultura, która w pewien sposób narzuca niedoścignione kanony piękna.

Czy anoreksja to choroba nastolatek?

Największą zachorowalność na anoreksję obserwuje się wśród młodych kobiet i nastolatek. Szacuje się, że w Polsce na jadłowstręt psychiczny cierpi około 0,8-1,8% dziewcząt, które nie ukończyły jeszcze 18 roku życia. Wbrew powszechnej opinii społeczeństwa anoreksja i inne zaburzenia odżywiania może dotyczyć również chłopców i mężczyzn.

Chociaż szczyt zachorowań przypada na druga dekadę życia, anoreksja i inne zaburzenia odżywiania może dotyczyć także osób w średnim czy podeszłym wieku, a także dzieci.

Anoreksja - jakie są jej objawy?

Zmiany zachowania

Wyróżnia się dwa podtypy anoreksji - typ restrykcyjny i bulimiczny.

Pacjent chorujący na anoreksję typu restrykcyjnego stara się jak najbardziej zredukować masę ciała i utrzymać ten stan. Ogranicza zarówno częstość, jak i ilość posiłków, unika produktów wysokokalorycznych, wykonuje wyczerpujące ćwiczenia fizyczne. Ponadto może stosować leki moczopędne, przeczyszczające czy prowokować wymioty. Występują świadome zachowania ograniczające jedzenie, możliwe jest stosowanie leków tłumiących łaknienie.

Dla typu bulimicznego poza ograniczaniem posiłków typowe jest regularne występowanie etapów objadania się. Tego typu epizod zazwyczaj kompensowany jest przez chorego czynnościami mającymi na celu zmniejszenie wchłaniania i wykorzystania pokarmu przez organizm tj. środki przeczyszczające czy moczopędne.

Co istotne, pacjenci chorujący na anoreksję często mają zaburzony obraz własnego ciała - uważają, że nie są wystarczająco szczupli i wciąż powinni bardziej schudnąć. Celem kontrolowania tego procesu często się ważą lub mierzą. Rozwija się silny lęk przed przybraniem na wadze.

W trakcje rozwoju choroby dochodzi do spadku koncentracji, chorzy mają trudności ze skupieniem się, mogą być drażliwi. Charakterystyczna dla pacjentów jest też depresja i zaburzenia lękowe, możliwe jest występowanie myśli samobójczych.

Fizyczne objawy anoreksji

Anoreksja wraz z czasem trwania choroby to nie tylko utrata masy ciała, ale i coraz większe wyniszczenie organizmu. Poza obniżeniem masy ciała dochodzi tu do zaniku mięśni i rozwoju obrzęków. Chorujący na anoreksję mają bladą, suchą, łuszczącą się skórę, którą niekiedy pokrywa charakterystyczny meszek (tzw. lanugo). Słabo tolerują zimno, miewają bóle brzucha.

Dochodzi do obniżenia ciśnienia krwi i częstości akcji serca, omdleń, bólów i zawrotów głowy. Jeśli chory prowokuje wymioty, można zaobserwować powiększenie ślinianek, zmiany próchnicze zębów, może dojść również do rozwoju stanu zapalnego błony śluzowej żołądka i przełyku.

Ze względu na zaburzenia hormonalne związane z wyniszczeniem i nadmierną redukcją tkanki tłuszczowej u kobiet często obserwuje się zanik miesiączek. U mężczyzn może dochodzić do obniżenia libido i zaburzeń erekcji.

Zaburzenia hormonalne u chorych na anoreksję

U chorych na anoreksję obserwuje się zaburzenia funkcjonowania układu opioidowego i dopaminergicznego, które odpowiadają za regulację poziomu gonadoliberyny (GnRH) w organizmie. Trudno jednak stwierdzić czy te dysfunkcje są skutkiem, czy może przyczyną choroby. U pacjentów dochodzi także do nieprawidłowej produkcji noradrenaliny i serotoniny.

Ponadto chorzy prezentują zmiany w wydzielaniu hormonów układu pokarmowego oraz spadek produkcji leptyny (tzw. hormonu sytości). Zmienia się również poziom neuropeptydu Y - jego stężenie wzrasta w płynie mózgowo-rdzeniowym, a spada w surowicy. Neuropeptyd Y odpowiada m.in. za gromadzenie tkanki tłuszczowej, odczuwanie stresu i utrzymywanie rytmu dobowego.

W anoreksji dochodzi również do zmian poziomu i reakcji organizmu na grelinę (tzw. hormon głodu). Wzrost poziomu adiponektyny tłumaczy zwiększenie wrażliwości tkanek obwodowych na insulinę. Zaburzenia wydzielania insuliny również są obecne.

Zmiany w badaniach laboratoryjnych

W badaniach laboratoryjnych poza rozchwianiem poziomu hormonów (m.in. hormonów tarczycy, hormonów płciowych, hormonu wzrostu, insuliny) dochodzi do zaburzeń w poziomach elektrolitów czy anemii. Ponadto spada poziom białka we krwi.

Stany zagrożenia życia

Na skutek zaburzeń elektrolitowych u chorych na anoreksję może dojść do zaburzeń rytmu serca.

Częste prowokowanie wymiotów jest czynnikiem ryzyka rozwoju zespołu Boerhaavego (pęknięcie przełyku z towarzyszącym silnym bólem zamostkowym), którego konsekwencją może być m.in. zapalenie śródpiersia lub odma śródpiersia.

Anoreksja jest jedną z najbardziej śmiertelnych chorób natury psychiatrycznej. Bezpośrednią przyczyną śmierci mogą być liczne powikłania somatyczne, ale także samobójstwo.

Farmakologiczne i niefarmakologiczne leczenie anoreksji

Psychoterapia

Anoreksja to choroba, której leczenie wymaga zwykle co najmniej kilkumiesięcznej psychoterapii. Wykorzystuje się tu różne nurty, dobierane indywidualnie do każdego pacjenta, jednak do najczęściej stosowanych należą terapia psychodynamiczna i poznawczo-behawioralna.

Często podczas psychoterapii osoby chorej na anoreksję włączenia w proces leczenia wymaga także rodzina pacjenta, zwłaszcza jeśli problem dotyczy dziecka czy nastolatka. Metoda ta to tzw. family based treatment, - za najskuteczniejszą uważa się tu metodę Maudsleya.

Farmakologia

Pacjenci chorujący na anoreksję często wymagają farmakologicznego leczenia współistniejących zaburzeń psychiatrycznych. Wdrażanie leczenia w ostrej fazie anoreksji bywa jednak niebezpieczne (np. trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne mogą wywołać zaburzenia rytmu serca) i wymaga ścisłej współpracy specjalistów zajmujących się pacjentem.

Jak już wspomniano, u kobiet cierpiących na anoreksję może dojść do zaburzenia miesiączkowania. W połowie przypadków wraz ze wzrostem masy ciała dochodzi do samoistnego, spontanicznego powrotu miesiączki, jednak u niektórych pań konieczne może być zastosowanie indukcji farmakologicznej np. poprzez podawanie GnRH. Jest to wskazane szczególnie u kobiet planujących ciążę.

Do leczenia anoreksji włączyć można również inne leki, takie jak analogi leptyny, greliny czy preparaty wpływające na układ endokanabinoidowy.

Leczenie żywieniowe

Podjęcie leczenia żywieniowego bez psychoterapii nie jest możliwe, gdyż chorzy bronią się przed przyrostem masy ciała. Istotne jest stopniowe przybieranie masy ciała - 250-500 g na tydzień w przypadku leczenia ambulatoryjnego, w leczeniu szpitalnym do 1,5 kg na tydzień. Celem jest przywrócenie prawidłowej masy ciała i wyrównanie niedoborów żywieniowych.

W trakcie leczenia żywieniowego szczególnie ważna jest obserwacja i kontrola poziomu elektrolitów pamiętając o konsekwencjach potencjalnych poważnych zaburzeń elektrolitowych. Początek terapii wiąże się również z ryzykiem rozwoju tzw. refeeding syndrome, który polega na spadku poziomu fosforu we krwi na skutek jego nadmiernego przesuwania do komórek.

Poza zaburzeniami poziomu elektrolitów uwagi wymaga także gospodarka węglowodanowa i witaminowa oraz zaburzenia endokrynologiczne.

W razie konieczności u osób chorych na anoreksję włączyć można także żywienie pozajelitowe.

Anoreksja - czy można ją wyleczyć?

Leczenie anoreksji i wszelkich zaburzeń związanych z odżywianiem jest długie i trudne. Szacuje się, że wyleczenie można uzyskać u prawie 50% osób chorych na anoreksję.

Młody wiek zachorowania i szybkie podjęcie leczenia daje lepsze rokowanie, natomiast w przypadku przedłużającej się choroby, epizodów bulimii i zaburzeń rozwojowych rokowanie się pogarsza.

U pacjentów z podwyższającym się poziomem leptyny w trakcie leczenia obserwuje się lepsze rokowanie, natomiast utrzymujący się wysoki poziom kortyzolu i niskie stężenie estradiolu świadczy o gorszym rokowaniu.