Antykoncepcja a świadome rodzicielstwo - jak planować powiększenie rodziny?

Jak częste są nieplanowane ciąże?

Na świecie w ostatnich latach (2015-2019) blisko połowa ciąż - 48% - była nieplanowana. Nieco mniej, bo 46% ciąż było niezaplanowanych w Europie i Ameryce Północnej, a już ponad połowa - 51% - w Europie Wschodniej. Taki stan może wynikać z małej wiedzy na temat życia seksualnego, niedostatecznej edukacji na temat metod antykoncepcji, ograniczonego dostępu do opieki medycznej oraz ubóstwa. Statystyki pokazują, że nadal jest wiele do zrobienia w kwestii szerzenia wiedzy na temat świadomego rodzicielstwa i równego dostępu do świadczeń.

Jakie są dostępne metody antykoncepcji?

Do metod antykoncepcji należą metody hormonalne i niehormonalne. Metody hormonalne opierają się na działaniu syntetycznych odpowiedników żeńskich hormonów płciowych, estrogenu i progesteronu (progestagenów). Działanie antykoncepcji niehormonalnej wynika z rozpoznawania dni płodnych, mechanicznym zapobieganiu zapłodnieniu i upośledzaniu funkcji plemników.

Metody naturalne i mechaniczne są dostępne bez recepty. Zakupienie hormonalnych środków antykoncepcyjnych wymaga recepty.

Metody naturalne

Antykoncepcja naturalna opiera się na rozpoznawaniu dni płodnych w cyklu menstruacyjnym kobiety. Do naturalnych metod planowania rodziny należą:

• metoda kalendarzykowa (metoda Ogino-Knausa),

• metoda termiczna,

• metoda Billingsów (metoda śluzowa),

• metoda objawowo-termiczna (Metoda Rötzera),

• metoda laktacyjnego braku miesiączki (LAM).

Naturalne metody antykoncepcji są mniej skuteczne od antykoncepcji hormonalnej, jak pigułki czy wkładki antykoncepcyjne. Ponadto wymagają samodyscypliny i ewentualnego dołączenia dodatkowej metody antykoncepcji w dni płodne (alternatywnie wstrzemięźliwości seksualnej). Natomiast ich zaletami są nieinwazyjność, brak wpływu na gospodarkę hormonalną i dostępność.

Antykoncepcja mechaniczna

Działanie antykoncepcyjne metod mechanicznych opiera się na fizycznym zapobieganiu dostania się plemników do komórki jajowej i tym samym zapłodnieniu oraz ciąży. Do mechanicznych środków antykoncepcyjnych należą:

• prezerwatywa męska,

• prezerwatywa damska,

• kapturek dopochwowy,

• gąbka dopochwowa,

• spermicydy (środki plemnikobójcze), często w połączeniu z prezerwatywą, kapturkiem lub gąbką.

Metody mechaniczne, zwłaszcza prezerwatywa męska, cieszą się dużą popularnością, jednak ich skuteczność przy typowym użyciu jest niższa niż antykoncepcji hormonalnej. Warto pamiętać, że prezerwatywy zapobiegają zarażeniu chorobami przenoszonymi drogą płciową oraz są stosunkowo łatwo dostępne.

Tabletki antykoncepcyjne, plastry antykoncepcyjne, krążki dopochwowe

Tabletki dwuskładnikowe, plastry, pierścień (ring) dopochwowy to hormonalne środki antykoncepcyjne, zawierające zarówno pochodną estrogenu, jak i progestagen. Pochodna estrogenu hamuje wzrost pęcherzyka dominującego, a progestagen powoduje zagęszczenie śluzu szyjkowego i hamuje owulację, czyli uwalnianie komórek jajowych.

Natomiast jednoskładnikowe tabletki antykoncepcyjne (mini pills) pozbawione są estrogenów i zawierają tylko progestagen. Mechanizm działania pochodnych progesteronu polega na zagęszczeniu śluzu i hamowaniu owulacji.

Stosowane prawidłowo hormonalne środki antykoncepcyjne są jednymi z najskuteczniejszych metod, jednak ich efektywność spada kilkukrotnie przy stosowaniu typowym.

Wkładki wewnątrzmaciczne

Wkładka wewnątrzmaciczna (IUD) z lewonorgestrelem należy do jednoskładnikowej formy antykoncepcji hormonalnej - zawiera tylko progestagen - lewonorgestrel, bez estrogenu. Lewonorgestrel zagęszcza śluz szyjkowy i zmienia błonę śluzową macicy. Natomiast wkładka wewnątrzmaciczna z miedzią nie zawiera żadnych hormonów, a jej działanie antykoncepcyjne wynika z działania jonów miedzi, które zmniejszają ruchliwość plemników, zwiększają syntezę prostaglandyn, nasilają skurcze macicy i wywołują miejscowy odczyn zapalny.

Są to metody długoterminowe, działają przez kilka lat od aplikacji i są bardzo skuteczne - dotyczy to zwłaszcza wkładki z lewonorgestrelem.

Zastrzyki

Zastrzyk antykoncepcyjny to kolejna hormonalna metoda antykoncepcji - zawiera progestagen (medroksyprogesteron), który zapobiega zapłodnieniu przez hamowanie owulacji i zmianę śluzu szyjkowego oraz błony śluzowej macicy. Zastrzyki stosuje się domięśniowo, co 3 miesiące. Istnieje także zastrzyk z noretysteronem, jednak nie jest dostępny w Polsce.

Implant

Najskuteczniejszą z metod antykoncepcji jest implant podskórny (indeks Pearla wynosi 0,05) zakładany pod skórę po wewnętrznej stronie ramienia. Implant również należy do antykoncepcji hormonalnej - uwalnia do organizmu progestagen (etonogestrel). Mechanizm działania tego środka antykoncepcyjnego opiera się na hamowaniu owulacji, zagęszczaniu śluzu szyjkowego i hamowaniu wzrostu błony śluzowej macicy.

Antykoncepcja "dzień po"

Antykoncepcja postkoitalna, zwana tez awaryjną lub "dzień po" to sposób ochrony przed niechcianą ciążą, który można zastosować po niezabezpieczonym stosunku płciowym lub w przypadku niewłaściwego użycia zabezpieczenia w ciągu 72 h (Escapelle) lub 120 h (EllaOne). Tabletka "dzień po" ma działanie hormonalne - progestagenne.

W 2017 roku Rada Ministrów przyjęła projekt ustawy z dnia 23 marca 2016 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz niektórych innych ustaw. Od tego momentu tabletki "dzień po" dostępne są wyłącznie na receptę.

Jak wybrać właściwą metodę antykoncepcji?

Wybierając metodę antykoncepcji należy zwrócić uwagę na jej skuteczność, przeciwwskazania i działania niepożądane. Metody niehormonalne są zasadniczo mniej skuteczne, jednak są szeroko dostępne oraz mają niewiele przeciwwskazań i skutków ubocznych. Natomiast przed zdecydowaniem się na antykoncepcję hormonalną konieczna jest właściwa ocena stanu zdrowia, zrozumienie ryzyka związanego ze stosowaniem hormonów i ich wpływu na organizm kobiety. Antykoncepcji zawierającej estrogeny nie należy stosować m.in. w przypadku występowania migreny z aurą, zwiększonego ryzyka choroby zakrzepowo-zatorowej, niektórych nowotworów czy u kobiet palących papierosy po 35. roku życia.

Stosowanie dwuskładnikowych środków antykoncepcyjnych zwiększa ryzyko zakrzepicy: jest to jedno z najcięższych działań niepożądanych tych preparatów, na szczęście jest rzadkie. Mniej poważnych skutków ubocznych jest wiele i warto zdawać sobie z nich sprawę.

Środki antykoncepcyjne powinny być także dopasowane do indywidualnych potrzeb, preferencji i stylu życia. O niektórych preparatach trzeba pamiętać przed każdym stosunkiem, inne przyjmować codziennie o tej samej porze, a jeszcze inne wymagają naszej uwagi raz w tygodniu, raz na trzy miesiące lub nawet raz na kilka lat. By dokonać właściwego wyboru najlepiej zasięgnąć porady lekarza ginekologa, który ma specjalistyczną wiedzę i narzędzia, by właściwie dobrać bezpieczną, skuteczną i akceptowalną metodę ochrony przed niechcianą ciążą.

Jak świadomie planować rodzinę?

W Polsce nadal brakuje dobrze zorganizowanego poradnictwa antykoncepcyjnego. Wiedza na temat życia seksualnego, odpowiedzialnych zachowań seksualnych i świadomego rodzicielstwa jest nadal zbyt niska. Stosowanie środków antykoncepcyjnych umożliwia wybór odpowiedniego czasu na posiadanie potomstwa. By zapewnić dziecku dobre warunki do wzrostu i rozwoju istotna jest stabilna sytuacja materialna, mieszkaniowa i społeczna oraz dobry stan zdrowia.

Szkoła i rodzice mają kluczową rolę w edukacji seksualnej młodzieży. W szkole lekcje wychowania seksualnego powinny obejmować edukację na temat antykoncepcji, zapobieganiu chorobom przenoszonym drogą płciową, a także na temat zdrowych relacji i szacunku dla drugiego człowieka.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży do programów nauczania szkolnego wprowadzono wiedzę o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji

Natomiast rodzice powinni dawać dobry przykład, rozmawiając otwarcie na tematy związane z seksualnością i wspierając swoje dzieci w procesie dojrzewania.

Wiedza młodych ludzi na temat życia seksualnego i świadomego planowania rodziny zazwyczaj pochodzi od rówieśników i z internetu, a dopiero w dalszej kolejności od edukatorów. Takie informacje powinni przecież otrzymywać od odpowiednio przeszkolonych nauczycieli, rodziców i opiekunów oraz lekarzy.

W przeszłości w różnych miastach Polski odbywały się akcje świadomościowe, nad którymi patronat obejmowały Towarzystwo Rozwoju Rodziny i Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Podobne akcje edukacyjne są ważne, by szerzyć wiedzę o życiu seksualnym człowieka i wartości świadomego rodzicielstwa.

Antykoncepcja po porodzie - dlaczego jest ważna?

Częścią świadomego rodzicielstwa jest wybór odpowiedniego czasu na kolejne ciąże. Jeżeli po jednym porodzie rodzice planują następną ciążę, powinni zdawać sobie sprawę, jak ważne są przerwy między ciążami. Od porodu do początku kolejnej ciąży powinno minąć co najmniej 6 miesięcy, a najlepiej od 18 do 59 miesięcy. Zbyt krótkie lub zbyt długie przerwy są związane z wyższym ryzykiem przedwczesnego porodu, niskiej wagi urodzeniowej i płodu za małego w stosunku do wieku ciążowego. Dodatkowo, zajście w ciążę krótko po cięciu cesarskim grozi pęknięciem ściany macicy.

Z powodu zagrożeń, jakie niesie za sobą zbyt szybka ciąża, po porodzie wskazane jest stosowanie środków antykoncepcyjnych. Przez pierwsze 21 do 42 dni nie należy stosować antykoncepcji zawierającej estrogeny. Dozwolone jest stosowanie antykoncepcji hormonalnej zawierającej sam progestagen. Poza tym możliwe jest stosowanie metod niehormonalnych oraz - u matek karmiących piersią - rozważenie metody LAM, czyli laktacyjnego braku miesiączki, do pół roku od porodu.

Antykoncepcja to nie tylko środek zapobiegający ciąży, ale również narzędzie, które umożliwia świadome planowanie szczęśliwej rodziny. Pomaga unikać niechcianych ciąż, co przekłada się na mniejszą liczbę aborcji oraz zdecydowanie zmniejsza ryzyko ubóstwa i wykluczenia społecznego. Poprzez edukację na temat antykoncepcji, możemy kształtować społeczeństwo, które świadomie podejmuje decyzje o swoim życiu i przyszłości.

Świadome rodzicielstwo to nie tylko radość z bycia rodzicem, ale także ciężka praca i odpowiedzialność. Dzięki antykoncepcji mamy możliwość decydowania o tym, kiedy jesteśmy na to gotowi. Dlatego tak ważna jest promocja edukacji zdrowotnej. Wiedza na temat antykoncepcji powinna być dostępna dla wszystkich, niezależnie od miejsca zamieszkania, wieku czy poziomu wykształcenia.

Bibliografia

1. Bearak J, Popinchalk A, Ganatra B, Moller AB, Tunçalp Ö, Beavin C, Kwok L, Alkema L. Unintended pregnancy and abortion by income, region, and the legal status of abortion: estimates from a comprehensive model for 1990-2019. Lancet Glob Health. 2020 Sep;8(9):e1152-e1161. doi: 10.1016/S2214-109X(20)30315-6. Epub 2020 Jul 22. PMID: 32710833.

2. Centers for Disease Control and Prevention Contraception, dostępny w internecie https://www.cdc.gov/reproductivehealth/contraception/index.htm [dostęp 03.07.2023]

3. Conde-Agudelo A, Rosas-Bermúdez A, Kafury-Goeta AC. Birth spacing and risk of adverse perinatal outcomes: a meta-analysis. JAMA. 2006 Apr 19;295(15):1809-23. doi: 10.1001/jama.295.15.1809. PMID: 16622143.

4. Ustawa o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw z dnia 30 sierpnia 1996 roku (Dz. U. 96?139?646)

5. Aleksandra Sarnik, Daria Jorg, Katarzyna Zborowska, Violetta Skrzypulec-Plinta Poradnictwo antykoncepcyjne w Polsce 29 czerwca 2018 dostępny w internecie: https://www.forumginekologii.pl/artykul/poradnictwo-antykoncepcyjne-w-polsce [dostęp 03.07.2023]