Rzeżączka: Przyczyny, objawy i leczenie

Co to jest rzeżączka?

Rzeżączka jest chorobą wywoływaną przez bakterie dwoinki rzeżączki (Neisseria gonorrhoeae). Jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób przenoszonych drogą płciową. Co roku odnotowuje się na świecie milion nowych zakażeń. Wobec zwiększania się zapadalności na choroby przenoszone drogą płciową (np. w Stanach Zjednoczonych zaobserwowano wzrost zakażeń dwoinką o 118% w 2021 r. względem 2009 r.), rzeżączka może być poważnym problemem zdrowotnym wielu osób.

Jak powszechna jest rzeżączka w Polsce?

Jeszcze w latach 80. XX wieku zapadalność na rzeżączkę w Polsce była wysoka w porównaniu z innymi krajami europejskimi, natomiast liczba przypadków spadała w kolejnych latach (44 przypadki na 100 000 mieszkańców w 1984 r., 22 w 1990 r. oraz 1,3 w 2016 r.). Zakażenie częściej dotyczy mężczyzn niż kobiet, zwykle osób w wieku poniżej 40. roku życia. Ze względu na częstą bezobjawowość choroby (zwłaszcza u kobiet), a także możliwe niedopełnienie obowiązku zgłaszania infekcji, przypuszcza się, że zachorowań jest znacznie więcej.

Jakie są objawy rzeżączki?

W przypadku zakażenia rzeżączką objawy związane są przede wszystkim z narządami, w których obrębie doszło do zainfekowania organizmu (tzw. wrota zakażenia). W związku z tym, że zakażenie odbywa się poprzez kontakt wydzieliny błony śluzowej chorego z błoną śluzową zakażanego, wrotami zakażenia są błony śluzowe układu moczowo-płciowego, odbytnicy, spojówki czy gardło. Objawy typowe dla poszczególnych płci zostały opisane poniżej, ale część manifestacji zakażenia rzeżączką będzie wspólna.

Rzeżączkowe zapalenie spojówek

Zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn może wystąpić rzeżączkowe zapalenie spojówek na skutek transmisji z okolic moczowo-płciowych (zwykle pośrednio, przez palce), jednak jest to dość rzadka sytuacja. Może się to objawiać zaczerwienieniem oczu, uczuciem pieczenia, łzawieniem, nadwrażliwością na światło. Podobnie jak w innych zapaleniach spojówek o podłożu bakteryjnym, pojawia się także ropna wydzielina.

Rzeżączkowe zapalenie gardła

Z kolei rzeżączkowe zapalenie gardła (zwykle wskutek stosunków oralnych) może przebiegać bezobjawowo (szacuje się, że to nawet 90% infekcji), choć czasem występuje ból gardła, obrzęk łuków podniebiennych czy zaczerwienienie tylnej ściany gardła, a także powiększenie węzłów chłonnych okolicy szyi.

Rzeżączkowe zapalenie odbytnicy

Rzeżączkowe zapalenie odbytu i odbytnicy może występować wskutek stosunków analnych lub z przeniesienia zakażenia z np. szyjki macicy. Często nie jest wykrywane z powodu braku objawów, jednak może wystąpić wydzielina z odbytu lub ból i świąd tej okolicy oraz trudności z wypróżnianiem.

Jakie są objawy rzeżączki u kobiet?

U kobiet może wystąpić rzeżączkowe zapalenie cewki moczowej, które - ze względu na dużą częstość podobnych schorzeń u kobiet - może zostać łatwo przeoczone. Może również dojść do zakażenia innych narządów - rozwinie się wtedy np. zapalenie gruczołu Bartholina czy zapalenie szyjki macicy. Konsekwencją może być zapalenie narządów miednicy mniejszej, zapalenie przydatków, co może w dalszej perspektywie prowadzić do zwiększonego ryzyka ciąży pozamacicznej, a także bezpłodności.

Pierwszymi symptomami zakażenia rzeżączką mogą być ropne upławy czy pieczenie i ból podczas oddawania moczu. Z zakażeniem mogą być związane zaburzenia cyklu miesiączkowego - krwawienia międzymiesiączkowe, przedłużające się lub obfite krwawienia menstruacyjne, a także krwawienie po stosunku. Rzeżączka może się również objawiać bólem podbrzusza, gorączkami lub stanem podgorączkowym, bólem podczas stosunku. W badaniu ginekologicznym wziernikiem lekarz może zauważyć zaczerwienienie, obrzęk, łatwe krwawienie tarczy szyjki macicy.

Zapalenie kanału szyjki macicy występuje zwykle 7-14 dni od czasu zainfekowania.

Jakie są objawy rzeżączki u mężczyzn? Czy rzeżączka to tylko zapalenie cewki moczowej?

Charakterystycznym objawem jest ropny wyciek z cewki moczowej. Ponadto pacjenci uskarżają się na ból oraz pieczenie w trakcie oddawania moczu. Takie objawy mogą wymagać różnicowania z innymi zakażeniami, np. Chlamydią. Wyraźna manifestacja pozwala na większą wykrywalność zakażenia dwoinką rzeżączki u mężczyzn.

Jako powikłania zakażenia u mężczyzn uznaje się m.in. zapalenie gruczołów Tysona, zapalenie przewodów okołocewkowych czy zapalenie żołędzi.

Rzeżączka może zaatakować również inne narządy. Możliwe jest, że rozwinie się zapalenie najądrzy. Zapalenie najądrza wywołuje zwykle silne objawy bólowe oraz gorączkę, a także obrzęk moszny. W przypadku obustronnego zapalenia w dużej większości przypadków dochodzi do utraty płodności.

Zapalenia gruczołu krokowego również mogą być pokłosiem zakażenia rzeżączką, przy czym możliwe są zarówno ostre (objawiające się dreszczami, gorączką, bólem w kroczu, zaburzeniami oddawania moczu i stolca), jak i przewlekłe zapalenia gruczołu krokowego (przy którym pacjent będzie się skarżyć na tępy, łagodny ból w okolicy krocza i wydzielinę z cewki moczowej) czy powstanie ropnia.

Objawy zapalenia cewki moczowej występują zwykle około 2 do 5 (ale także do 2 tygodni) dni od momentu zakażenia.

Do czego może prowadzić nieleczona rzeżączka? Jakie są powikłania rzeżączki?

Zakażenie rzeżączką może doprowadzić do bakteriemii (kiedy bakterie dwoinki rzeżączki można wykryć we krwi), czego następstwem jest rozsiane zakażenie rzeżączkowe. Na skutek rozsiewu bakterii, rzeżączka może spowodować zapalenie stawów, które objawiać się będzie bólem (zwłaszcza w trakcie ruchu), zaczerwienieniem i obrzękiem stawów. Objawy mogą ustępować samoistnie. Zapaleniu stawów mogą towarzyszyć zmiany skórne - charakterystyczne są krosty z rumieniową obwódką, jednak spotyka się inne, mniej specyficzne zmiany.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie kości czy zapalenie mięśnia sercowego również mogą mieć podłoże rzeżączkowe, choć te powikłania są rzadsze. Z zapaleniem przydatków u kobiet może współistnieć także zapalenie tkanki okołowątrobowej.

Długotrwałą konsekwencją zakażenia może być również bezpłodność.

Rzeżączkowe zapalenie spojówek: Co to jest zabieg Credégo?

W trakcie porodu naturalnego może dojść do zakażenia dziecka przez matkę, wskutek kontaktu z wydzielinami dróg rodnych. Dochodzi wtedy przede wszystkim do zakażenia oczu. Rzeżączkowe zapalenie spojówek może być przyczyną trwałego uszkodzenia wzroku, stąd - celem zapobieżenia zakażeniu - oczy noworodków zakrapla się roztworem azotanu srebra (tzw. zabieg Credégo). W związku z możliwymi konsekwencjami zakażenia dwoinką rzeżączki, kobiety ciężarne powinny badać się w kierunku tej, jak i innych chorób przenoszonych drogą płciową (np. kiły).

Czy można zarazić się rzeżączką bez stosunku seksualnego? Jak wygląda rzeżączka u dzieci?

Niezabezpieczone kontakty seksualne są dominującą przyczyną zakażenia rzeżączką.

W trakcie porodu drogami natury może dojść do zakażenia dziecka, stąd standardowo prowadzi się odpowiednią profilaktykę - więcej można przeczytać w akapicie "Rzeżączkowe zapalenie spojówek".

W przypadku dzieci, ze względu na większą podatność błon śluzowych i nabłonków, możliwe jest pośrednie zakażenie, tzn. poprzez używanie wspólnych ręczników czy spanie w jednym łóżku, co w przypadku dorosłych jest bardzo mało prawdopodobne. Dwoinka rzeżączki jest jednak bakterią mało oporną na działanie czynników zewnętrznych i szybko ginie w niesprzyjającym środowisku, stąd zakażenie rzeżączką u dziecka powinno wzbudzać szczególną uwagę i prowadzić do rozważenia możliwości wykorzystania seksualnego.

Jak sprawdzić, czy ma się rzeżączkę?

Warto spytać o możliwość przebadania się w trakcie wizyty u ginekologa czy urologa, także tej podejmowanej z innych powodów.

Identyfikacja Neisseria gonorrhoeae może się odbywać za pomocą metod amplifikacji kwasów nukleinowych (NAAT) w wydzielinie z dróg moczowo-płciowych, odbytnicy, gardła czy spojówek.

Obecność dwoinki rzeżączki może być potwierdzona w mikroskopie świetlnym, w badaniu preparatu z dróg moczowo-płciowych. Odpowiednio wybarwiony preparat (metodą Grama lub błękitem metylenowym) daje możliwość przeprowadzenia badania o wysokiej czułości i swoistości, pod warunkiem występowania u pacjenta objawów.

Tania i swoista metoda, która pozwala na ostateczne potwierdzenie rozpoznania, to hodowla bakterii, która dodatkowo umożliwia ocenę wrażliwości dwoinki rzeżączki na stosowane leki. Czułość jest wysoka, ale zależna od takich czynników jak odpowiedni transport czy przechowywanie próbek. Hodowla jest cenną metodą rozpoznawania choroby, zwłaszcza u osób ze skąpymi objawami.

Dużą czułością wyróżnia się także badanie PCR, pozwalające na wykrycie materiału genetycznego Neisseria gonorrhoeae. Jeśli obecna jest ropna wydzielina, to można przeprowadzić również tzw. test fermentacji cukrowej (dwoinka rzeżączki przekształca glukozę do kwasu, bez wytwarzania gazu).

Wykrycie rzeżączki powinno być także powiązane z diagnostyką w kierunku innych chorób przenoszonych drogą płciową.

Jak wygląda leczenie rzeżączki?

Leczenie rzeżączki prowadzą dermatolodzy-wenerolodzy. W terapii stosuje się antybiotyki. Podobnie jak w przypadku wielu innych chorób bakteryjnych, rzeżączka staje się chorobą coraz trudniejszą do leczenia ze względu na narastającą oporność szczepów na antybiotyki.

Leczenie rzeżączki zwykle przeprowadza się z użyciem azytromycyny lub ceftriaksonu. W zależności od używanej substancji i przebiegu choroby może być wskazane podanie leku drogą doustną, domięśniową lub dożylną. W części przypadków, np. w niepowikłanym zakażeniu cewki moczowej, wystarczające jest pojedyncze podanie obu antybiotyków.

Istotne jest, aby odpowiednie leczenie wdrożyć u partnerów seksualnych z co najmniej dwóch poprzedzających miesięcy. Ponadto nie powinno się współżyć w trakcie terapii i przez tydzień po zakończeniu leczenia oraz ustąpieniu objawów.

Po zakończeniu leczenia możliwe jest ponowne zakażenie.

Jak wygląda profilaktyka rzeżączki?

Szczególnie istotna jest profilaktyka rzeżączki, zwłaszcza że rozpoznanie bywa opóźnione względem rozpoczęcia choroby, a jej powikłania mogą być trwałe.

Podobnie jak w przypadku innych chorób zakaźnych przenoszonych drogą płciową, ryzyko zakażenia spada dzięki stosowaniu środków barierowych (przede wszystkim prezerwatyw ). Należy pamiętać, że metody takie jak tabletki antykoncepcyjne czy inne środki hormonalne nie chronią przed przenoszeniem chorób drogą płciową.

W przypadku jednorazowego niezabezpieczonego stosunku pochwowego, ryzyko zakażenia rzeżączką szacuje się na 60-90% dla kobiety i 20-40% dla mężczyzny.

Ryzyko zarażenia wzrasta, jeśli kontakty seksualne odbywają się z osobami o nieznanym statusie lub jeśli partner podejmuje takie zachowania. Istotne jest także informowanie o poprzednich i aktualnych partnerach seksualnych oraz - w przypadku zachowań uznawanych za ryzykowne - odpowiednie badania. W związku z brakiem objawów, osoba zainfekowana może nie mieć świadomości zarażania kolejnych partnerów. Jeśli wykryte zostały inne choroby przenoszone drogą płciową, należy przeprowadzić diagnostykę również w kierunku wykrycia rzeżączki.

Bibliografia

Serwis Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego [online], [dostęp 24 sierpnia 2023], dostępny w internecie: https://epibaza.pzh.gov.pl/story/rze%C5%BC%C4%85czka-informacje-og%C3%B3lne

Serwis Mayo Clinic [online], [dostęp 27 sierpnia 2023], dostępny w internecie: https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/gonorrhea/symptoms-causes/syc-20351774

Serwis CDC [online], [dostęp 27 sierpnia 2023], dostępny w internecie: https://www.cdc.gov/std/gonorrhea/the-facts/default.htm

Serwis Medycyna Praktyczna [online], [dostęp 27 sierpnia 2023], dostępny w internecie: https://www.mp.pl/dermatologia/wytyczne/291923,leczenie-rzezaczki-w-swietle-aktualnych-rekomendacji-terapeutycznych-iusti, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.3.4.1.1.2.