Zapalenie ucha środkowego - przyczyny, objawy i leczenie

Czym jest zapalenie ucha środkowego?

Ucho środkowe to część układu słuchowego oddzielająca ucho zewnętrzne od wewnętrznego, a jego główną funkcją jest przekazywanie dźwięków pomiędzy tymi strukturami. Składa się ono z jamy bębenkowej, w której znajdują się trzy małe kości słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko.

Kosteczki słuchowe przekazują wibracje dźwiękowe z błony bębenkowej do okienka owalnego ucha wewnętrznego. Ucho środkowe odgrywa również rolę w regulacji ciśnienia między uchem zewnętrznym a wewnętrznym, co jest ważne dla prawidłowego słyszenia.

Podział zapaleń ucha środkowego

Zapalenie ucha środkowego jest jednym z głównych powodów bólu ucha. W zależności od charakteru i intensywności objawów można je klasyfikować jako zapalenie ostre lub przewlekłe, istnieje także forma znana jako wysiękowe zapalenie ucha środkowego.

Różne formy ZUŚ są ze sobą ściśle związane. Niewłaściwie leczone lub całkowicie zaniedbane ostre zapalenie może prowadzić do utrzymującego się stanu zapalnego, co z czasem może ewoluować w zapalenie ucha środkowego o charakterze przewlekłym lub wysiękowym.

Pojęcie ostrego zapalenia ucha środkowego oznacza nagłe pojawienie się dolegliwości, które są wynikiem ropnej infekcji dotyczącej elementów ucha środkowego, w szczególności jamy bębenkowej. Dochodzi do nagromadzenia patologicznego płynu w uchu środkowym i zapalenia wyściełającej go błony śluzowej.

Z kolei przewlekłe zapalenie ucha środkowego rozwija się wskutek nawracających zakażeń ucha środkowego i/lub komórek powietrznych wyrostka sutkowatego, czyli fragmentu czaszki w pobliżu małżowiny usznej. Dodatkowo występuje samoistna perforacja błony bębenkowej.

Przewlekły stan zapalny w uchu środkowym może przebiegać pod postacią perlaka, który wygląda jak białoszara, guzkowata struktura. Perlak powstaje w wyniku akumulacji pozostałości nabłonka, bakterii, wyschniętej wydzieliny oraz kryształów cholesterolu zgromadzonych w tej części ucha.

Czym jest wysiękowe zapalenie ucha środkowego?

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego przebiega bez nagłych objawów, takich jak ból czy gorączka, a jego przyczynę stanowi nagromadzenie płynu w jamie bębenkowej. Charakterystyczne dla tego schorzenia postępujące upośledzenie słuchu spowodowane jest zaburzeniem przewodzenia bodźca dźwiękowego.

Do rozwoju zapalenia wysiękowego predysponuje m.in. niedrożność trąbki słuchowej czy przerost migdałka gardłowego, sprzyjające powstawaniu wysięku. Inną przyczyną może być refluks przełykowo-gardłowy związany z zarzucaniem treści z części nosowej gardła do ucha.

Czy zapalenie ucha środkowego jest częstą chorobą?

Chociaż zapalenie ucha środkowego może występować w każdej grupie wiekowej, to zdecydowanie częściej dotyka dzieci. Najwięcej przypadków tej choroby obserwuje się między 6. a 18. miesiącem życia, zaś po ukończeniu 7. roku życia częstość zachorowań znacząco maleje. Jedynie 10 proc. przypadków dotyczy osób po 15. roku życia.

Kiedy występuje zapalenie ucha środkowego?

Szczyt zachorowań na ZUŚ występuje sezonowo, szczególnie w miesiącach jesieni i zimy. Jest to bezpośrednio związane ze wzrostem częstości infekcji górnych dróg oddechowych w tym okresie.

Zapalenie ucha środkowego u dzieci

Uważa się, że większość dzieci przynajmniej raz w życiu doświadcza ostrego zapalenia ucha środkowego. Nawroty tej choroby są najbardziej powszechne do 2. roku życia, a u dzieci z nawracającym zapaleniem ucha często występują również zmiany wysiękowe.

Jakie są najczęstsze przyczyny zapalenia ucha środkowego?

Podstawowymi przyczynami zapalenia ucha środkowego są czynniki zakaźne oraz dysfunkcja trąbki Eustachiusza, co skutkuje gromadzeniem się wydzieliny w uchu środkowym. Zaburzenie prawidłowego odprowadzania wydzieliny prowadzi ostatecznie do rozwoju infekcji.

Infekcje ucha środkowego mogą być wywołane zarówno przez wirusy, jak i bakterie. Zazwyczaj ich obecność jest związana z innymi schorzeniami, takimi jak przeziębienie, grypa czy alergie. Patogeny przedostają się do ucha przez trąbkę Eustachiusza, co może prowadzić do jej obrzmienia i zablokowania. W konsekwencji dochodzi do akumulacji zainfekowanego płynu w uchu środkowym.

Do najczęstszych drobnoustrojów powodujących infekcję ucha środkowego należą wirusy RSV, grypy i paragrypy, adeno- oraz rynowirusy. Z kolei bakterie, które wywołują ostre zapalenie ucha środkowego to przede wszystkim Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae oraz Moraxella catharrhalis.

Również powiększenie migdałka gardłowego może blokować otwór trąbki słuchowej. Migdałki, jako elementy układu limfatycznego, uczestniczą w odpowiedziach odpornościowych organizmu.

W przypadkach, gdy przerost migdałka prowadzi do częstych i uciążliwych infekcji, może to stanowić wskazanie do ich chirurgicznego usunięcia. Taka sytuacja często ma miejsce u dzieci, u których migdałki są z reguły większe niż u osób dorosłych.

Jakie mogą być czynniki ryzyka zapalenia ucha środkowego?

Mimo że każdy może doświadczyć zapalenia ucha środkowego, istnieją określone czynniki, które mogą podwyższać prawdopodobieństwo wystąpienia tego schorzenia.

Do głównych czynników ryzyka ZUŚ należą:

• wiek - dzieci w wieku od 6 miesięcy do 2 lat są szczególnie podatne na zapalenie ucha. Wynika to z budowy i rozmiaru trąbek słuchowych oraz faktu, że ich system odpornościowy jest jeszcze w trakcie rozwoju;

• przebywanie dzieci w licznych grupach - dzieci, które przebywają w dużych zbiorowiskach, takich jak żłobki czy przedszkola, są bardziej narażone na częste kontakty z różnymi infekcjami;

• sposób karmienia niemowląt - u dzieci karmionych mlekiem z butelki, zwłaszcza podczas leżenia, częściej występują infekcje ucha w porównaniu do dzieci karmionych piersią;

• pora roku - w sezonie jesienno-zimowym częściej dochodzi do infekcji górnych dróg oddechowych, co sprzyja zapaleniu ucha środkowego. Ponadto osoby zmagające się z alergiami sezonowymi są bardziej podatne na rozwój infekcji ucha w okresach intensywnego pylenia;

• zanieczyszczenie środowiska - narażenie na dym tytoniowy oraz pył zawarty w powietrzu zwiększają częstość występowania zapaleń ucha środkowego;

• rozszczep podniebienia - zaburzenia struktury kości i mięśni związane z tą wadą utrudniają prawidłowe odprowadzanie płynu poprzez trąbkę Eustachiusza;

• choroby przewlekłe - zapalenie ucha środkowego częściej występuje u osób cierpiących na niedobory odporności oraz choroby układu oddechowego, takie jak mukowiscydoza oraz astma oskrzelowa.

Jak przebiega ostre zapalenie ucha środkowego?

Ostre zapalenie ucha środkowego (OZUŚ) należy do najczęściej występujących schorzeń wywołujących ból ucha, a szczególnie często dotyka dzieci. W większości przypadków wynika z wcześniejszej infekcji górnych dróg oddechowych (m.in. przeziębienie, grypa) lub nasilenia dolegliwości związanych z sezonowym nieżytem alergicznym.

Warto wspomnieć, że ostre zapalenie ucha środkowego jest zazwyczaj procesem jednostronnym i nagłym. Charakteryzuje je silny ból ucha i pogorszenie słuchu. W jego przebiegu może dojść do perforacji błony bębenkowej i związanego z nią ropnego wycieku z ucha, co z kolei skutkuje gwałtownym ustąpieniem bólu.

Z reguły OZUŚ ustępuje po zastosowaniu odpowiedniej terapii. W przypadkach, gdy dochodzi do pęknięcia błony bębenkowej podczas tej choroby, istnieje wysoka szansa na jej samodzielne zagojenie.

Jak przebiega przewlekłe zapalenie ucha środkowego?

Często przewlekłe zapalenie ucha środkowego (PZUŚ) rozwija się jako konsekwencja opóźnienia w leczeniu ostrej formy tej choroby, zwłaszcza w regionach o niższym standardzie higieny. Uważa się, że proces jest przewlekły, gdy trwa od sześciu tygodni do trzech miesięcy.

U dorosłych często występuje przewlekłe zapalenie ucha środkowego, które jest związane z trwałą perforacją błony bębenkowej, nieustępującą przez długi czas. Taki stan jest typowy dla osób, które w dzieciństwie doświadczały wielokrotnych infekcji ucha.

Najczęstszym symptomem PZUŚ jest wyciekanie ropnego płynu z ucha, możliwe jest także pogorszenie słuchu. Zazwyczaj nie pojawiają się dolegliwości bólowe czy gorączka.

Jakie objawy wskazują na zapalenie ucha środkowego?

Najczęstsze objawy zapalenia ucha środkowego to:

• pulsujący ból ucha, nasilający się w pozycji leżącej;

• upośledzenie słuchu;

• wyciek z przewodu słuchowego zewnętrznego, często o charakterze ropnym;

• uczucie pełności lub zwiększonego ciśnienia w obrębie ucha;

• zaburzenia równowagi;

• kaszel oraz katar;

• drażliwość i płaczliwość, szczególnie w przypadku małych dzieci;

• wysoka gorączka, porażenie nerwu twarzowego - mogą świadczyć o powikłaniach zapalenia ucha;

• zawroty głowy po dostaniu się wody do ucha - występują w przypadku stwierdzonego ubytku błony bębenkowej.

Infekcja ucha środkowego może wiązać się również z wystąpieniem trudności z zasypianiem, bólem głowy, utratą apetytu czy problemami z karmieniem niemowlęcia.

Symptomy infekcji ucha nie są charakterystyczne i mogą być podobne do objawów wielu innych schorzeń. Z tego powodu, przy pojawieniu się niepokojących symptomów, zawsze zaleca się konsultację z lekarzem w celu postawienia diagnozy i rozpoczęcia właściwej terapii.

W jaki sposób lekarz stawia diagnozę?

Gdy pacjent odwiedzi specjalistę, lekarz może dokonać precyzyjnej diagnozy poprzez szczegółowy wywiad medyczny, badanie pacjenta oraz zastosowanie otoskopu. Otoskop to niewielki przyrząd pozwalający na uwidocznienie stanu błony bębenkowej i ocenę nasilenia zmian zapalnych ucha. Podczas badania może być również zauważalne pogorszenie słuchu pacjenta.

W sytuacji przewlekłego zapalenia ucha środkowego przydatne mogą być badania obrazowe, np. tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny. Ich użycie bywa kluczowe m.in. w ocenie uszkodzeń kości otaczających ucho, które mogą być spowodowane przez rozwój perlaka.

Czy zapalenie ucha środkowego może być niebezpieczne?

Stan zapalny ucha środkowego to zazwyczaj choroba łagodna o dobrym rokowaniu, jednak w nielicznych przypadkach może prowadzić do poważnych komplikacji. Największą rolę w zapobieganiu powikłaniom odgrywa wczesna diagnoza i właściwe leczenie zapalenia ucha.

Regularne kontrole u specjalisty, postępowanie według jego zaleceń oraz szybka reakcja na niepokojące objawy, mogą znacząco wpłynąć na zmniejszenie ryzyka problemów zdrowotnych w przyszłości.

Jakie mogą być powikłania zapalenia ucha środkowego?

Zapalenie ucha środkowego, zwłaszcza w jego przewlekłej formie, może powodować różne komplikacje. Wśród nich występuje:

• nawracające ostre zapalenia ucha środkowego - OZUŚ więcej niż trzy razy w ciągu pół roku, cztery razy w ciągu roku, jeden epizod w pierwszych sześciu miesiącach życia lub dwa epizody w pierwszym roku życia;

• częściowa lub całkowita utrata słuchu - długotrwały proces zapalny w uchu może skutkować zniszczeniem okolicznych struktur;

• opóźnienie rozwoju mowy oraz upośledzenie nawiązywania relacji społecznych - możliwe w przypadku utraty słuchu u dzieci;

• perforacja błony bębenkowej - predysponuje do dalszych infekcji i pogorszenia słuchu;

• zapalenie ucha wewnętrznego oraz zapalenie błędnika;

• zapalenie ucha zewnętrznego, obejmujące przewód słuchowy zewnętrzny;

• porażenie nerwu twarzowego;

• zapalenie kości i szpiku (np. zapalenie wyrostka sutkowatego) - w ciężkich przypadkach zakażenie może rozprzestrzeniać się na otaczający ucho układ kostny;

• zakażenia mózgu, w tym zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych - bardzo rzadko infekcja może przedostać się do ośrodkowego układu nerwowego.

Jakie są najskuteczniejsze metody leczenia?

Leczenie zapalenia ucha środkowego nie zawsze jest konieczne, jednak decyzja o terapii zależy od takich czynników jak ryzyko powikłań, wiek pacjenta oraz intensywność objawów. Symptomy infekcji ucha zazwyczaj łagodnieją w ciągu kilku dni i całkowicie znikają po upływie jednego do dwóch tygodni.

Ważnym elementem postępowania w przypadku ZUŚ są leki przeciwbólowe oraz przeciwgorączkowe. W przypadku zapalenia ucha środkowego u dzieci należy dostosować rodzaj oraz dawkę środka zwalczającego ból oraz gorączkę do wieku i masy ciała.

Jeśli objawy zapalenia ucha nie ustępują po okresie obserwacji, lekarz może zalecić przyjmowanie antybiotyku. Należy jednak pamiętać, że nie każde zapalenie ucha to infekcja bakteryjna, dlatego antybiotykoterapia nie jest rutynowo stosowana w tym schorzeniu. Warto wspomnieć, że antybiotyki należą do leków dostępnych wyłącznie na receptę.

W niektórych przypadkach niezbędne może być nacięcie błony bębenkowej, czyli zabieg wykonywany w znieczuleniu, polegający na potwierdzeniu obecności wydzieliny oraz jej ewakuacji. Metoda ta zmniejsza dolegliwości bólowe oraz przeciwdziała pojawieniu się powikłań.

Warto wspomnieć, że pacjenci, u których doszło do pęknięcia błony bębenkowej, powinni zachować szczególną ostrożność podczas kontaktów z wodą. W takiej sytuacji nie jest zalecane pływanie i nurkowanie, należy także unikać przedostania się wody do ucha w trakcie kąpieli.

Jak zapobiegać nawrotom zapalenia ucha środkowego?

Chociaż nie zawsze można uniknąć rozwoju infekcji ucha środkowego, istnieją pewne sposoby na zmniejszenie prawdopodobieństwa ich nawrotu.

1. Utrzymanie higieny w życiu codziennym jest kluczowe, a podstawowe działania to częste mycie rąk oraz unikanie bliskiego kontaktu z osobami, które są chore.

2. Wzmacnianie odporności organizmu poprzez zdrowy tryb życia, który obejmuje stosowanie zbilansowanej diety oraz regularne ćwiczenia fizyczne.

3. Podawanie niemowlętom mleka matki przez co najmniej pierwsze pół roku ich życia.

4. Zmniejszenie narażenia na dym tytoniowy i odpowiednie zarządzanie alergiami sezonowymi.

5. Regularne badania kontrolne, szczególnie po przebytych infekcjach ucha, umożliwiają wczesne wykrywanie ewentualnych problemów i powikłań.

Jeśli u dzieci dochodzi do częstych infekcji ucha środkowego, warto sprawdzić, czy nie mają one przerostu migdałka gardłowego. Diagnoza przerostu migdałka może być powodem do przeprowadzenia adenoidektomii, czyli zabiegu chirurgicznego polegającego na usunięciu tego migdałka.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Z reguły zapalenie ucha środkowego przebiega łagodnie i ustępuje w ciągu kilku lub kilkunastu dni. Niemniej jednak zrozumienie, które objawy wymagają profesjonalnej oceny medycznej, może przyspieszyć proces leczenia i zapobiec powikłaniom.

Następujące symptomy powinny być sygnałem do skonsultowania się z lekarzem:

• silny ból ucha utrzymujący się kilka dni lub dłużej;

• występowanie objawów u dziecka poniżej 6. miesiąca życia;

• wysoka temperatura ciała, zwłaszcza u małych dzieci;

• pojawienie się w przewodzie słuchowym zewnętrznym płynu, zwłaszcza o charakterze ropnym;

• utrata słuchu lub jego pogorszenie;

• szumy uszne oraz zawroty głowy;

• obciążenie chorobami przewlekłymi, takimi jak zespoły genetyczne u dzieci, mukowiscydoza lub zastoinowa niewydolność serca, które mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia powikłań.

Powinno się także wskazać sytuacje, które wymagają niezwłocznej wizyty u lekarza lub udania się na oddział ratunkowy. Do takich należą: szczególnie silne i gwałtownie nasilające się objawy, ostry ból głowy, zawroty lub problemy z utrzymaniem równowagi, a także oznaki rozszerzającej się infekcji, takie jak np. obrzęk obejmujący ucho zewnętrzne i sąsiadujące z nim obszary.

Bibliografia

Portal Mayo Clinic, [online], [dostęp 28.11.2023r.], dostępny pod adresem:

https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/ear-infections/symptoms-causes/syc-20351616

Portal NHS Inform, [online], [dostęp 28.11.2023r.], dostępny pod adresem:

https://www.nhsinform.scot/illnesses-and-conditions/ears-nose-and-throat/middle-ear-infection-otitis-media/#about-middle-ear-infections

Portal Cleveland Clinic, [online], [dostęp 28.11.2023r.], dostępny pod adresem:

https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/8613-ear-infection-otitis-media

Portal Johns Hopkins Medicine, [online], [dostęp 28.11.2023r.], dostępny pod adresem:

https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/otitis-media

"Ostre i przewlekłe zapalenie ucha środkowego: przyczyny, objawy i leczenie", lek. Magdalena Wiercińska, portal Medycyna Praktyczna, [online], [dostęp 28.11.2023r.], dostępny pod adresem:

https://www.mp.pl/pacjent/otolaryngologia/choroby/choroby-uszu/177491,ostre-zapalenie-ucha-srodkowego