Depresja u osób starszych – przyczyny, objawy i leczenie

Jak wygląda depresja?

Depresja jest ciężką chorobą wpływającą negatywnie na samopoczucie, sposób myślenia i zachowanie. Należy do zaburzeń afektywnych, czyli nastroju. W jej przebiegu występuje obniżenie nastroju, czyli na przykład uczucie smutku, irytacji lub pustki wewnętrznej.

Chory traci zainteresowanie czynnościami, które kiedyś sprawiały mu przyjemność i odczuwa nadmierne zmęczenie.

Depresja powoduje znaczne cierpienie, prowadzi do obniżenia jakości życia, a niejednokrotnie także do niesprawności i zależności od opieki osób drugich. Jest również najsilniejszym czynnikiem ryzyka prób samobójczych.

Jakie są przyczyny depresji u osób starszych?

Przyczyn depresji jest wiele, a poszczególne elementy odgrywające rolę w jej rozwoju wzajemnie się uzupełniają. Wśród nich warto wymienić zaburzenia neuroprzekaźnictwa, zaburzenia hormonalne, zmiany strukturalne w mózgu, czynniki psychologiczne, genetyczne, osobowościowe, społeczne, i zewnętrzne stresory, np. traumatyczne doświadczenia.

Depresja a choroby somatyczne

Depresja u osób starszych jest uwarunkowana odmiennie od tej występującej w młodszym wieku. W zaawansowanym wieku pacjenci często borykają się z chorobami somatycznymi, np. chorobami serca i naczyń, cukrzycą, chorobami nowotworowymi, które mogą powodować lub nasilać objawy depresji.

Uważa się, że istotną rolę pełnią czynniki naczyniowe oraz zapalne. Uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego prowadzi do otępień (np. choroba Alzheimera, otępienie naczyniopochodne) i zaburzeń ruchowych (np. choroba Parkinsona), którym często towarzyszy depresja. Jej objawy nakładają się na obraz kliniczny tych chorób, przez co często pozostaje nierozpoznana.

Depresja poudarowa

Depresja często występuje po udarze mózgu i określana jest wtedy jako depresja poudarowa. Typowo manifestuje się niestabilnością emocjonalną, zmiennością nastroju, wybuchowością, agresją, płaczliwością i lękiem. Na oddziałach udarowych nawet do 50% pacjentów może cierpieć na depresję.

Przyczynami psychologiczno-społecznymi częściej występującymi u osób starszych są świadomość zbliżającej się śmierci, niesprawność i zależność od innych, doświadczanie licznych strat, brak struktury dnia i poczucia celowości działania. Osoby w podeszłym wieku nierzadko są samotne: mieszkają bez dzieci i wnuków, tracą znajomych, ich sieć wsparcia społecznego kurczy się.

Zobacz także: Przyczyny depresji - skąd się biorą zaburzenia depresyjne?

Jakie są czynniki ryzyka depresji u osób w podeszłym wieku?

Istnieją pewne cechy, stany i choroby, które szczególnie predysponują do rozwoju depresji. Należą do nich m.in. cechy osobowości: neurotyzm, niski poziom poczucia własnej sprawczości, zaburzenia osobowości, wyuczona bezradność.

Czynnikami ryzyka depresji są też stresory życiowe, np. traumy, strata bliskiej osoby, zły poziom funkcjonowania i stresory społeczne jak samotność czy pogorszenie statusu społecznego.

Co zwiększa ryzyko depresji?

Ryzyko depresji zwiększają także ogólny zły stan zdrowia, próby samobójcze w wywiadzie, choroby, które mogą powodować naczyniowe uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (otyłość, cukrzyca, choroba niedokrwienna serca), choroby ośrodkowego układu nerwowego, udar mózgu, przewlekły ból, choroby tarczycy, niewydolność krążenia i inne.

Jakie są objawy depresji u osób starszych?

Objawy depresji u seniorów mogą nieco różnić się od tych występujących w średnim wieku. U osoby starszej depresję mogą sugerować: lęk, skoncentrowanie na objawach somatycznych, dolegliwości bólowe, pogorszenie funkcjonowania i zaburzenia snu (głównie bezsenność). Rzadziej ujawniane jest uczucie smutku.

Do typowych objawów depresji należą przewlekły smutek (chociaż bywa też negowany), zamartwianie się, płaczliwość, poczucie pustki, braku energii, bezwartościowości, beznadziejności czy bezsilności.

Pacjentom brakuje motywacji do działania, skarżą się na zmęczenie, mają poczucie winy i bycia ciężarem dla innych. Unikają kontaktów międzyludzkich, rozmyślają o śmierci, tracą zainteresowania i zdolność odczuwania przyjemności. Utrata motywacji dotyczy także troski o własne zdrowie, co może skutkować pogorszeniem stanu zdrowia somatycznego.

Częściej niż w populacji ogólnej występuje depresja maskowana, w której występują objawy somatyczne sugerujące inne problemy. Może się manifestować dolegliwościami bólowymi (bóle głowy, brzucha, pleców), symptomami ze strony układu pokarmowego (np. zaparcia), kłótliwością, zmiennością nastroju, zmianami zachowania, zaniedbywaniem obowiązków, zaburzeniami koncentracji i zapamiętywania.

Czasami zaburzenia funkcji poznawczych w depresji są tak nasilone, że sugerują otępienie, co może prowadzić do błędnej diagnozy.

U osób starszych depresja częściej przebiega z objawami psychotycznymi. Pojawiają się urojenia i omamy o charakterze nihilistycznym i katastroficznym. Treść urojeń związana jest zwykle z rzekomymi przewinieniami chorego, za które może ponieść konsekwencje w postaci kary, a nawet śmierci. Omamy zazwyczaj są węchowe (np. zapach zgnilizny) i słuchowe (np. głosy potępiające, szydzące, oszczercze).

Jak wygląda statystyka zaburzeń depresyjnych u osób w podeszłym wieku?

Depresja dotyczy seniorów w większym stopniu niż innych grup wiekowych. Szacuje się, że na szeroko rozumiane zaburzenia depresyjne cierpi około 15% osób powyżej 65. roku życia. Spośród pacjentów placówek opiekuńczych i szpitali aż 40% jest dotkniętych depresją.

Przewiduje się, że w kolejnych latach rozpowszechnienie zaburzeń nastroju u osób starszych będzie wzrastać.

Niestety, w wielu przypadkach zaburzenia depresyjne u osób w podeszłym wieku pozostają nierozpoznane. Wynika to z występowania mniej typowych objawów depresji, współistnienia zaburzeń poznawczych i błędnego przekonania, że smutek, utrata energii i zmniejszenie odczuwania przyjemności są nieodłącznie związane z procesem starzenia i są naturalną jego konsekwencją.

Ryzyko samobójstwa osób w starszym wieku

Dla zaburzeń depresyjnych typowe są myśli samobójcze, a także zamiary i tendencje samobójcze. W przypadku depresji u osób starszych istnieje duże ryzyko samobójstwa dokonanego. Próby samobójcze osób powyżej 75. roku życia trzy razy częściej kończą się śmiercią niż to ma miejsce w przypadku osób młodszych.

Czynnikami ryzyka samobójstwa u osób w podeszłym wieku są:

• czynniki socjoekonomiczne – żałoba, konflikty małżeńskie i z dziećmi, problemy mieszkaniowe i prawne, bezdomność, ubóstwo, zadłużenie, samotność;

• choroby somatyczne – choroby przewlekłe, przebiegające z dolegliwościami bólowymi, nowotwory, niepełnosprawność fizyczna, choroby zdiagnozowane w ostatnim czasie, zaburzenia kontroli zwieraczy, padaczka;

• organiczne choroby mózgu;

• traumatyczne doświadczenia;

• płeć męska – dotyczy to zwłaszcza owdowiałych mężczyzn;

• próby i zamiary samobójcze w wywiadzie;

• samobójstwa wśród osób bliskich pacjenta;

• rasa biała;

• ograniczony dostęp do opieki medycznej;

• używanie substancji – wiele leków, alkohol, nikotynizm;

• zmiana pełnionych funkcji społecznych, obrazu ciała, codziennej rutyny.

Jak wygląda leczenie depresji u osób starszych?

Psychoterapia

W leczeniu depresji u osób starszych największe znaczenie mają farmakoterapia i psychoterapia.

Farmakologia

W farmakoterapii stosuje się przede wszystkim leki serotoninowe (np. selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny SSRI) i leki o złożonych mechanizmach działania (np. inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny SNRI). Leki dostępne są wyłącznie na receptę.

Starsi pacjenci często przyjmują leki na stałe, które mogą wchodzić w interakcje z lekami przeciwdepresyjnymi. Dodatkowo seniorzy mają zwiększoną wrażliwość na działania niepożądane leków: np. hipotensja ortostatyczna (obniżenie ciśnienia tętniczego po pionizacji), nadmierna senność i nasilone objawy cholinolityczne występują co najmniej 2 razy częściej u osób powyżej 70. roku życia niż u pacjentów poniżej 50-tki.

Z tego powodu leczenie przeciwdepresyjne powinno być ustalane ze szczególną ostrożnością. Unika się zwłaszcza trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych, które wywołują wyżej wymienione działania niepożądane. Nadmierna senność i hipotensja ortostatyczna zwiększają ryzyko upadków, które u seniorów miewają poważne konsekwencje, np. złamania kości.

Dobór leku powinien uwzględniać funkcje wątroby i nerek, które w podeszłym wieku częściej są pogorszone. Farmakoterapię zwykle rozpoczyna się od małych dawek, które następnie bardzo powoli się zwiększa. Wybór właściwej terapii i dostosowanie dawek leków zawsze powinny odbywać się pod nadzorem lekarza.

Podejrzewam u siebie depresję – co robić?

Jeśli podejrzewasz u siebie depresję, skontaktuj się z lekarzem. Na wizytę u psychiatry nie potrzebujesz skierowania. Możesz skorzystać też z pomocy dostępnej przez telefon:

• Antydepresyjny Telefon Forum Przeciw Depresji (środa, czwartek 17:00-19:00) tel. 22 594 91 00, koszt zgodnie ze stawką operatora,

• Telefon zaufania dla osób dorosłych w kryzysie emocjonalnym (poniedziałek-piątek, 14:00-22:00) tel. 116 123, bezpłatny,

• Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży (czynny 24 h) tel. 116 111.

Bibliografia

Dominika Dudek, Katarzyna Cyranka: Depresja. [W:] Jerzy Gąsowski, Karolina Piotrowicz, Geriatria - wybrane zagadnienia.

Medycyna Praktyczna, Kraków 2020

Radosław Magierski: Depresja u osób w podeszłym wieku, Medycyna po Dyplomie, grudzień 2022

https://podyplomie.pl/medycyna/38375,depresja-u-osob-w-podeszlym-wieku