Antyandrogenne tabletki antykoncepcyjne - jak działają? Dla kogo?

Hormonalne środki antykoncepcyjne

Hormonalne środki antykoncepcyjne to grupa powszechnie stosowanych leków o wysokiej skuteczności w zapobieganiu nieplanowej ciąży. Preparaty antykoncepcyjne są zróżnicowane pod względem składu, a co za tym idzie - wykazują nieco odmienne działania pozaantykoncepcyjne.

Dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne składają się z substancji o aktywności estrogenowej oraz z progestagenu. Jednoskładnikowe tabletki antykoncepcyjne zawierają tylko progesteron.

Rolą składowej estrogenowej jest zmniejszenie stężenia hormonu luteinizującego (LH) oraz hormonu folikulotropowego (FSH) poprzez mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego. Stopień hamowania wydzielania FSH jest zależny od dawki estrogenu.

LH i FSH to hormony produkowane przez przysadkę mózgową. Stymulują dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, pobudzają wydzielanie estrogenów oraz progesteronu przez narządy rozrodcze, a LH dodatkowo odpowiada za aktywację procesu owulacji, czyli uwolnienia dojrzałej komórki jajowej.

Składowa progestagenna działa antykoncepcyjnie poprzez zahamowanie owulacji, hamowanie perystaltyki jajowodów, zmniejszenie przepuszczalności śluzu szyjkowego i zmniejszenie grubości błony śluzowej macicy. Ostatni mechanizm ma znaczenie dla zmniejszenia ryzyka wystąpienia patologicznego rozrostu endometrium.

Mechanizmem prowadzącym do zahamowania owulacji przez progestageny jest ujemne sprzężenie zwrotne, które prowadzi do zmniejszenia stężenia LH. Oprócz oddziaływania z receptorami dla progesteronu, progestageny mogą oddziaływać agonistycznie lub antagonistycznie (czyli pobudzająco lub hamująco) względem receptorów androgenowych, estrogenowych oraz glikokortykosteroidowych i mineralokortykosteroidowych, zależnie od ich budowy chemicznej.

Progestageny

Składniki doustnych środków antykoncepcyjnych mają różną budowę chemiczną, mogą być pochodnymi 19-norprogesteronu lub spironolaktonu. To właśnie od struktury cząsteczki progestagenu zależy, czy substancja będzie proandrogenna lub antyandrogenna, jakie będzie mieć powinowactwo do receptorów progesteronu, aldosteronu i do białka wiążącego hormony płciowe.

Do progestagenów o działaniu antyandrogennym zalicza się:

• octan cyproteronu,

• chlormadynon,

• dienogest,

• drospirenon.

Stosowanie octanu cyproteronu u kobiet jest wskazane w leczeniu hirsutyzmu lub łysienia typu androgennego i ciężkich postaci trądziku pospolitego. Aby zapobiec zajściu w ciążę, octan cyproteronu u kobiet z trądzikiem podaje się w stałym połączeniu etynyloestradiolu. Poza tym, z powodu gestagennego działania, stosuje się go w hormonalnej terapii zastępczej w okresie menopauzy.

Drospirenon, dzięki podobieństwu do spironolaktonu, przejawia antagonizm do receptora aldosteronowego i zapobiega retencji wody w organizmie kobiety, co oznacza, że zmniejsza skłonność do obrzęków, tkliwości piersi i wzrostu masy ciała. Wywiera też działanie hipotensyjne, czyli obniża ciśnienie tętnicze krwi.

Czym są androgeny?

Androgeny to inaczej hormony androgenowe, do których należą:

• androstendion,

• dehydroepiandrostendion (DHEA),

• dihydrotestosteron (DHT),

• testosteron.

U kobiet androgeny produkowane są głównie przez nadnercza i w mniejszym stopniu przez jajniki. Są prekursorami żeńskich hormonów płciowych, czyli estrogenów. Uczestniczą w procesie dojrzewania płciowego dziewcząt. Regulują poziom libido, a u kobiet dojrzałych wpływają również na płodność. Dodatkowo, zależne od nich są wygląd skóry i gospodarka wapniowa organizmu.

U mężczyzn hormony androgenowe produkowane są głównie przez jądra. W okresie płodowym pobudzają rozwój męskich narządów płciowych, a w okresie dojrzewania drugorzędowych męskich cech płciowych. Co więcej, współdeterminują zachowanie psychiczne mężczyzn.

Niezależnie od płci androgeny wzmagają syntezę białek i kwasów nukleinowych, pobudzają erytropoezę, stymulują wytwarzanie łoju. Mogą przyczyniać się, przy określonych uwarunkowaniach, do utraty włosów, prowadząc do łysienia androgenowego. Co więcej, nasilają przebudowę kości.

Dla kogo antykoncepcja o działaniu antyandrogenowym jest szczególnie korzystna?

Dzięki komponencie antyandrogennej tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe, oprócz ochrony przed nieplanowaną ciążą, mogą być wykorzystywane w innych celach. Głównymi wskazaniami są trądzik, hirsutyzm, łysienie androgenowe i zespół policystycznych jajników (PCOS).

Trądzik

Chorobę skóry zależną od androgenów stanowią różne formy trądziku, czyli choroby gruczołów łojowych. Nadmierne rogowacenie ujść mieszków włosowych utrudnia odprowadzenie łoju. Z kolei hiperandrogenizm nasila jego produkcję. W efekcie jako pierwotny wykwit powstają zaskórniki. Następnie pojawiają się wykwity zapalne - grudki, krosty oraz cysty.

Skłonność do trądziku jest dziedziczna, jednak w powstawaniu objawów istotną rolę odgrywają też czynniki dodatkowe. Proliferację nabłonka gruczołów łojowych stymulują androgeny, natomiast hamują estrogeny. Z tego względu w leczeniu trądziku stosuje się m.in. antykoncepcyjne tabletki dwuskładnikowe, które osłabiają działanie hormonów androgenowych i jednocześnie zawierają estrogeny.

Zobacz też: Trądzik androgenny - przyczyny, objawy oraz leczenie

Hirsutyzm

Hirsutyzm jest określany jako nieprawidłowe i nadmierne owłosienie typu męskiego występujące u kobiet. Co ciekawe, hirsutyzm jest częściej spotykany w pewnych grupach etnicznych, np. u kobiet z rejonu śródziemnomorskiego, które są bardziej wrażliwe na działanie androgenów, rzadko zaś występuje u kobiet z obszaru Azji Wschodniej.

Najczęściej mamy do czynienia z nadmiernym owłosieniem o nieznanej przyczynie, dlatego też jest ono określane jako idiopatyczny. U niektórych kobiet hirsutyzm występuje dziedzicznie. Do znanych przyczyn hirsutyzmu należą: hiperandrogenizm pochodzenia jajnikowego lub nadnerczowego, niektóre guzy przysadki i leki.

Zobacz też: Nadmierne owłosienie u kobiet - hipertrychoza czy hirsutyzm? Objawy, przyczyny, leczenie

Łysienie androgenowe

Łysienie androgenowe jest przewlekłą chorobą mieszków włosowych, przebiegającą ze stopniową miniaturyzacją i utratą zdolności mieszków do wytwarzania włosów. Dotyczy okolicy czołowo-ciemieniowej i jest najczęstszym typem łysienia zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.

Ze względu na aspekt estetyczny jest powodem stresu i stanów depresyjnych, prowadzi także do wyraźnego obniżenia jakości życia.

Łysienie androgenowe jest odpowiedzią mieszka włosowego na prawidłowe stężenie hormonów androgenowych u osób z predyspozycją genetyczną. Metabolit testosteronu łączy się z receptorem androgenowym i tworzy z nim kompleks. Następnie pod wpływem androgenów dochodzi do syntezy czynników prozapalnych w brodawce włosa. Skutkiem tego jest skrócenie fazy anagenu, czyli fazy aktywnego wzrostu włosa. W efekcie łodygi włosowe są coraz krótsze i cieńsze.

Zobacz też: Łysienie u kobiet - czemu kobiety łysieją i jak sobie z tym radzić?

Dawkowanie antykoncepcji antyandrogennej

Pigułki antykoncepcyjne powinny być przyjmowane regularnie w celu osiągnięcia maksymalnej skuteczności i ochrony przed nieplanowaną ciążą. Niesystematyczne stosowanie preparatu może objawiać się jako nieregularne krwawienia śródcykliczne i pogorszenie skuteczności działania antykoncepcyjnego.

Na opakowaniu produktu leczniczego widoczna jest kolejność przyjmowania tabletek antykoncepcyjnych według kolejnych dni tygodnia. Ważne, aby pigułki zażywać codziennie, mniej więcej o tej samej porze, popijając niewielką ilością płynu.

Antykoncepcję przyjmuje się przez kolejnych 21 dni, a następnie jest 7-dniowa przerwa, podczas której z reguły występuje krwawienie z odstawienia. Po tygodniu rozpoczyna się nowe opakowanie. Jednak dostępne są preparaty antykoncepcyjne, w trakcie których przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych nie musi być przerywane. Dlatego przed użyciem zawsze należy zapoznać się z dołączoną ulotką.

Krwawienie pojawia się zazwyczaj po 2-3 dniach od ostatniej tabletki i może się utrzymywać po zakończeniu przerwy.

Rozpoczęcie przyjmowania pigułek chroniących przed ciążą z komponentą antyandrogenną różni się w zależności od tego, czy kobieta stosowała wcześniej antykoncepcję hormonalną i jeśli tak, to jaką. Zostało to szczegółowo opisane na przykładzie produktu leczniczego Syndi-35.

Jakie środki ostrożności należy zachować w trakcie stosowania antykoncepcji antyandrogennej?

Stosowanie dwuskładnikowej antykoncepcji hormonalnej wiąże się z podwyższonym ryzykiem wystąpienia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej. To ryzyko jest najwyższe w pierwszym roku terapii.

Zwiększa się również prawdopodobieństwo zaburzeń zakrzepowo-zatorowych tętnic, co może prowadzić do zawału mięśnia sercowego, udaru mózgu czy przemijającego napadu niedokrwiennego.

Zakrzepica może dotyczyć też żył i tętnic wątrobowych, krezkowych, nerkowych, mózgowych czy siatkówkowych, jednak zdarza się to niezwykle rzadko.

Gdy dojdzie do żylnych lub tętniczych zaburzeń zakrzepowych lub udaru mózgu kobieta może zaobserwować następujące objawy:

• nietypowy jednostronny ból lub obrzęk kończyny dolnej;

• nagły silny ból w klatce piersiowej, który może promieniować do lewego ramienia;

• nagła duszność;

• nagły kaszel;

• nietypowy, silny, długotrwały ból głowy;

• nagła częściowa lub całkowita utrata wzroku;

• podwójne widzenie;

• niewyraźna mowa lub afazja;

• zawroty głowy;

• zapaść, której mogą towarzyszyć drgawki ogniskowe;

• nagłe osłabienie lub silne zdrętwienie połowy ciała bądź jednej części ciała;

• zaburzenia motoryczne;

• objawy "ostrego" brzucha (silny ból brzucha, nudności, wymioty, zatrzymanie wiatrów, nieoddawanie stolca).

W przypadku wystąpienia wyżej wymienionych dolegliwości konieczne jest jak najszybsze zgłoszenie się do Szpitalnego Oddziału Ratunkowego - SOR.

Zaobserwowano, że u kobiet długotrwale stosujących doustne złożone środki antykoncepcyjne stosunkowo częściej rozwija się rak szyjki macicy. Trzeba jednak pamiętać, że wpływ mogą mieć również inne czynniki, takie jak zachowania seksualne oraz zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego - HPV.

Nieznacznie zwiększone ryzyko dotyczy również raka piersi, jednak zanika ono w ciągu 10 lat od zaprzestania przyjmowania złożonej antykoncepcji hormonalnej. Rozpoznawany rak piersi jest zazwyczaj mniej zaawansowany klinicznie niż u kobiet, które nie stosowały tej metody antykoncepcji.

Często używanym progestagenem o działaniu antyandrogennym jest octan cyproteronu. Wiąże się z nim częstsze występowanie oponiaków, zarówno pojedynczych, jak i mnogich. Dzieje się tak zwłaszcza gdy octan cyproteronu stosowany jest w dużych dawkach i przez dłuższy czas.

Trzeba pamiętać, że współwystępowanie hipertrójglicerydemii lub dodatni wywiad rodzinny w tym kierunku, zwiększa ryzyko zapalenia trzustki.

W trakcie stosowania dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych możliwe jest zwiększenie wartości ciśnienia tętniczego, jednak znaczny wzrost jest rzadko obserwowany. Niemniej, jeśli rozwinie się utrwalone nadciśnienie tętnicze, należy skontaktować się z lekarzem, który powinien rozważyć dalsze przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych i może zalecić leki przeciwnadciśnieniowe.

Estrogeny egzogenne, czyli te nieprodukowane w organizmie kobiety, mogą wywoływać lub zaostrzać obrzęk naczynioruchowy (ograniczone obrzęki najczęściej zlokalizowane na twarzy, kończynach i w okolicach stawów; jednak zdarzają się też w groźniejszych lokalizacjach, takich jak błona śluzowa dróg oddechowych i przewodu pokarmowego).

Stanami wymagającymi przerwania antykoncepcji hormonalnej są ostre lub przewlekłe zaburzenia czynności wątroby. Przerwa powinna trwać minimum do czasu powrotu prawidłowych parametrów obrazujących stan wątroby. Jeśli dojdzie do powtórnego wystąpienia żółtaczki zastoinowej lub świądu, które po raz pierwszy wystąpiły w ciąży lub podczas wcześniejszego stosowania antykoncepcji, konieczne jest przerwanie terapii.

Tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe mogą pogorszyć stan pacjentów chorujących na depresję, padaczkę, chorobę Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Pigułki antykoncepcyjne nie chronią przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, np. przed zakażeniem HIV. Dlatego konieczne są dodatkowe metody antykoncepcyjne, np. barierowe jak prezerwatywa.

W trakcie przyjmowania doustnych środków antykoncepcyjnych może wystąpić nieregularne krwawienie w postaci plamień lub krwawień śródcyklicznych, zwłaszcza na początku terapii.

Przeciwwskazania do stosowania antykoncepcji antyandrogennej

Przyjmowanie złożonych doustnych środków antykoncepcyjnych jest przeciwwskazane w przypadku:

• jednoczesnego stosowania innych preparatów antykoncepcji hormonalnej;

• zakrzepicy żylnej (zakrzepica żył głębokich, zatorowość płucna) teraz lub w przeszłości;

• zakrzepicy tętnicza (np. zawał mięśnia sercowego) teraz lub w przeszłości, lub objawów prodromalnych, takich jak dusznica bolesna czy przemijający napad niedokrwienny;

• udaru mózgu teraz lub w przeszłości;

• obecnych poważnych czynników ryzyka zakrzepicy tętniczej lub żylnej, takich jak cukrzyca ze zmianami naczyniowymi, ciężkie nadciśnienie tętnicze, ciężkie dyslipidemie,

• dziedzicznej lub nabytej predyspozycji do wystąpienia zakrzepicy żylnej lub tętniczej, np. niedoboru antytrombiny III, niedoboru białka C, niedoboru białka S, oporności na aktywne białko C, hiperhomocysteinemii i obecności przeciwciał antyfosfolipidowych,

• występowania w przeszłości migrenowych bólów głowy z ogniskowymi objawami neurologicznymi,

• ciężkiej choroby wątroby,

• łagodnych bądź złośliwych nowotworów wątroby teraz lub w przeszłości,

• nowotworów hormonozależnych (np. nowotworów narządów płciowych lub piersi),

• krwawienia z dróg rodnych o nieustalonej przyczynie,

• ciąży lub podejrzeniu ciąży,

• karmienia piersią,

• oponiaka teraz lub w przeszłości,

• nadwrażliwości na składniki leku.

Jeżeli któryś z wymienionych powyżej stanów wystąpi po raz pierwszy w trakcie przyjmowania antykoncepcji, należy natychmiast zakończyć terapię.

Działania niepożądane antykoncepcji antyandrogennej

Najczęstsze skutki uboczne występujące w trakcie stosowania dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych to nudności, ból brzucha, wzrost masy ciała, ból głowy, nastrój depresyjny, zmiany nastroju, tkliwość i bóle piersi.

Pozostałe działania niepożądane można podzielić ze względu na częstość występowanie na:

• niezbyt częste: wymioty, biegunka, zatrzymanie płynów, migrena, zmniejszenie libido, powiększenie piersi, wysypka, pokrzywka;

• rzadkie: choroba zakrzepowo-zatorowa, nietolerancja soczewek kontaktowych, nadwrażliwość, zmniejszenie masy ciała, zwiększenie libido, upławy, wydzielina z piersi, rumień guzowaty, rumień wielopostaciowy;

• o nieznanej częstości: zwiększenie ciśnienia krwi, zaostrzenia objawów obrzęku naczynioruchowego.

Antyandrogenne tabletki antykoncepcyjne a ciąża i laktacja

Przyjmowanie tabletek antykoncepcyjnych jest przeciwwskazane w trakcie ciąży.

Octan cyproteronu, popularny składnik pigułek o działaniu antyandrogennym, i estrogen przenikają do mleka matki, a co za tym idzie - noworodek również przyjmuje substancje czynne antykoncepcji. Dlatego kobieta nie powinna przyjmować tych leków w okresie karmienia piersią.

Bibliografia

Stelmaszyk A., Domagała J., Dworacka M., Znaczenie składu hormonalnych środków antykoncepcyjnych dla ich skuteczności i tolerancji, Forum Medycyny Rodzinnej 2017, tom 11, nr 3, 121-128

Konturek S., Fizjologia człowieka, Elsevier, Urban&Partner, Wrocław 2021

Katzung B., Masters S., Trevor A., Farmakologia ogólna i kliniczna, T2, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2012

Mutschler E., Geisslinger G., Kroemer H., Menzel S., Ruth P., Farmakologia i toksykologia, MedPharm Polska, Wrocław 2016

Damjanov I., Patofizjologia, Edra Urban&Partner, Wrocław 2018

Portal Wimin, Czym są androgeny, czyli hormony androgenowe?, https://allwimin.com/pl/artykul/czym-sa-androgeny-czyli-hormony-androgenowe/

Forslund M. et all., Different kinds of oral contraceptive pills in polycystic ovary syndrome: a systematic review and meta-analysis

Portal Podyplomie, Łysienie androgenowe – etiopatogeneza, diagnostyka i aktualne metody leczenia, https://podyplomie.pl/dermatologia/35162,lysienie-androgenowe-etiopatogeneza-diagnostyka-i-aktualne-metody-leczenia

Charakterystyka produktu leczniczego Syndi-35, [dostęp online marzec 2024], dostępna w internecie: https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl/api/rpl/medicinal-products/17428/characteristic