Depresja lękowa - jakie są jej objawy i jak ją leczyć?

Czym jest depresja lękowa?

Depresja lękowa lub zaburzenia lękowo-depresyjne są terminami używanymi w psychiatrii, opisującymi chorobę psychiczną łączącą w sobie cechy zaburzeń lękowych oraz depresji. Aby łatwiej zrozumieć depresję lękową, warto przyjrzeć się bliżej jej składowym.

Depresja

Depresja jest zaburzeniem należącym do kręgu chorób afektywnych, czyli takich, które charakteryzują okresowe zmiany nastroju. Przejawia się ona głównie obniżeniem nastroju, anhedonią (niemożnością przeżywania przyjemności) oraz spłyceniem emocji. U pacjentów z depresją pojawiają się także objawy somatyczne, takie jak bezsenność lub utrata apetytu.

Zaburzenia lękowe

Zaburzenia lękowe określane często potocznie jako nerwica lękowa związane są z odczuwaniem uogólnionego niepokoju, nazywanego także "lękiem wolnopłynącym", niebędącym odpowiedzią na konkretne zdarzenie. Lęk ten charakteryzuje się małą amplitudą i niskim nasileniem, ale jest ciągle obecny w życiu chorego. Związana z nim bezsilność i wyczerpanie może skutkować sukcesywnym wycofywaniem się pacjenta z życia społecznego oraz problemami w pracy.

Zaburzeniom lękowym często towarzyszą objawy somatyczne z układu autonomicznego, takie jak przyspieszone bicie serca, suchość w jamie ustnej oraz drżenie.

Współwystępowanie depresji i zaburzeń lękowych

W praktyce klinicznej współwystępowanie zaburzeń depresyjnych i lękowych jest dość częste. Szacuje się, że nawet 45-67% pacjentów z MDD (epizod depresyjny, w języku angielskim - major depressive disorder) spełnia kryteria dla przynajmniej jednego z zaburzeń lękowych.

Mimo to depresja lękowa pozostaje przedmiotem sporu w świecie naukowym. Kryteria diagnostyczne ICD-10 nie są jednoznaczne, a w DSM-5 mieszane zaburzenia depresyjno-lękowe w ogóle się nie znalazły.

Jakie są przyczyny depresji lękowej?

Patogeneza zaburzeń lękowo-depresyjnych do dzisiaj nie została dokładnie poznana. Depresja oraz zespoły lękowe są jednostkami chorobowymi należącymi do dwóch odrębnych kategorii klinicznych. Z biegiem lat zauważono, że ten podział ma jedynie znaczenie teoretyczne, gdyż w praktyce oba zaburzenia współwystępują niezwykle często.

Dziś wiadomo, że depresja lękowa jest chorobą wieloprzyczynową, oznacza to, że na jej patogenezę składa się wiele czynników. Do potencjalnych przyczyn należą:

1. Genetyka. Liczne badania naukowe wykazały, że geny odgrywają wielką rolę w rozwoju depresji lękowej. Szacuje się, że zaburzenia lękowe są związane z czynnikiem genetycznym aż w 30% przypadków. Jednocześnie odkryto, że jest to ten sam czynnik, który jest związany z depresją. Może to stanowić wyjaśnienie dla częstego współwystępowania obu zaburzeń.

2. Zaburzenia neurobiologiczne. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu, zwłaszcza w zakresie neurotransmiterów, takich jak serotonina i noradrenalina, mogą odgrywać rolę w wystąpieniu depresji lękowej.

3. Hormony. Istnieje hipoteza łącząca zaburzenia depresyjne i lękowe z dysfunkcją osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej (HPA) jako ich wspólne źródło, jednak wymaga ona potwierdzenia. Wykazano, że zwiększone stężenie kortyzolu, hormonu stresu wytwarzanego przez nadnercza, jest zwiększone u ok. 40-60% pacjentów z depresją.

   Dodatkowo oś HPA jest powiązana z układem serotoninergicznym, dlatego u osób doświadczających przewlekłego stresu może dochodzić do zaburzeń neuroprzekaźnictwa.

4. Czynniki środowiskowe. Doświadczenie traumy w przeszłości (np. w okresie dzieciństwa, trudna sytuacja życiowa, obciążenie stresem) mogą być związane z większym ryzykiem wystąpienia zaburzeń lękowo-depresyjnych.

Szczególnie podatne na rozwój zaburzeń lękowo-depresyjnych są osoby z osobowością neurotyczną. Charakteryzują się one niestabilnością emocjonalną, słabo radzą sobie ze stresem, popadają w stany lękowe.

Osoby neurotyczne wykazują się często nieśmiałością, nadmiernym uczuciem wstydu oraz strachem przed oceną innych ludzi. Te cechy mogą stanowić fundament dla zaburzeń psychicznych.

Czynnikami ryzyka dla depresji lękowej są:

• zła sytuacja materialna,

• brak wsparcia ze strony rodziny, bliskich,

• ciężka choroba przewlekła np. nowotworowa,

• przebyte traumy,

• wysoki poziom stresu,

• podeszły wiek.

Jakie są objawy depresji lękowej?

Ze względu na występowanie w tym schorzeniu cech dwóch powiązanych ze sobą jednostek chorobowych, ciężko jest jednoznacznie określić, czy objawy lękowe stanowią jego składową, czy też są przyczyną stanów depresyjnych.

Do wspólnych objawów zaburzeń depresyjnych oraz lękowych można zaliczyć:

• poczucie zmęczenia,

• problemy z koncentracją,

• zaburzenia apetytu,

• zaburzenia snu.

W depresji wyróżnia się tzw. objawy osiowe oraz dodatkowe, które mogą być obecne u osób z depresją lękową w różnych konfiguracjach. Do objawów osiowych zaliczamy:

• obniżenie nastroju - przez większość dnia, niemal codziennie przez dwa tygodnie,

• niemożność przeżywania przyjemności (anhedonia),

• obniżenie energii.

Do objawów dodatkowych w depresji należą:

• spowolnienie psychoruchowe,

• wahania samopoczucia w ciągu dnia – zwykle gorsze w godzinach porannych,

• spadek libido,

• utrata zainteresowań,

• niska samoocena,

• poczucie winy,

• myśli i czyny samobójcze,

• wczesne wybudzanie się.

Zaburzenia lękowe charakteryzują się objawami wzbudzenia układu autonomicznego, co skutkuje objawami somatycznymi. Zalicza się do nich:

• uczucie ciężaru lub szybkiego bicia serca,

• pocenie się,

• drżenie,

• suchość w jamie ustnej,

• zaburzenia przewodu pokarmowego m.in. problemy z trawieniem, wzdęcia.

Innymi objawami somatycznymi, na które skarżą się pacjenci chorujący na zaburzenia lęku uogólnionego, są:

• uczucie duszności,

• ból w klatce piersiowej,

• nudności,

• zawroty głowy, utrata równowagi

• uderzenia gorąca,

• napięcie i ból mięśni.

Ciągłe uczucie niepokoju towarzyszące osobom z depresją lękową może powodować myśli samobójcze. Dlatego ważne jest szybkie rozpoznanie choroby i jej skutecznie leczenie.

Jak diagnozuje się depresję lękową?

Według klasyfikacji ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, dziesiąta edycja) zaburzenie lękowo-depresyjne mieszane można stwierdzić, jeśli u pacjenta obecne są zarówno objawy zaburzeń lękowych, jak i depresji, ale występują w takiej konfiguracji, która uniemożliwia postawienie osobnych diagnoz.

Dodatkowo powinny być obecne objawy autonomiczne typowe dla zespołów lękowych, takie jak: drżenie, przyspieszone bicie serca, suchość w ustach, zaburzenia układu pokarmowego.

Poprzednia amerykańska klasyfikacja DSM-4 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, czwarta edycja) wyodrębnia 10 objawów zaburzenia lękowo-depresyjnego mieszanego:

• trudności z koncentracją,

• nadwrażliwość na bodźce,

• poczucie beznadziejności,

• poczucie bezwartościowości,

• zmęczenie,

• zaburzenia snu,

• przewidywanie najgorszego,

• martwienie się,

• drażliwość,

• płaczliwość.

Kryterium diagnostycznym w tym przypadku było wystąpienie 5 z 10 wyżej wymienionych symptomów. W obecnie funkcjonującej DSM-5, depresja lękowa nie znalazła się, co jest wynikiem sporu w środowisku psychiatrycznym.

Jak leczy się depresję lękową?

Zaburzenia lękowo-depresyjne ze względu na podwójną naturę stanowią często wyzwanie nawet dla doświadczonych specjalistów. Współcześnie leczenie depresji lękowej opiera się połączeniu farmakoterapii oraz psychoterapii.

Do leków stosowanych w depresji lękowej należą zwykle leki przeciwdepresyjne - inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI), inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny (SNRI) oraz trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne. Wymienione preparaty są dostępne wyłącznie na receptę.

Należy pamiętać, że farmakoterapia jest leczeniem objawowym, a nie przyczynowym. Stosowana samodzielnie nie spowoduje trwałego wyleczenia choroby oraz zmian w mechanizmach adaptacyjnych pacjenta.

Terapia w przypadku depresji lękowej jest procesem złożonym, wymagającym cierpliwości – efekty terapii nie są widoczne od razu – w przypadku farmakoterapii potrzebny jest czas dla wysycenia lekiem, a w przypadku psychoterapii – jedna sesja terapeutyczna nie wyleczy choroby. Tylko systematyczna praca pacjenta przyniesie pożądane efekty.

Inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny

SSRI stanowią jedną z najczęściej stosowanych grup leków w psychiatrii. Są odpowiednie zarówno w zaburzeniach afektywnych, jak i lękowych.

Działają zwiększając stężenia serotoniny w układzie nerwowym poprzez hamowanie jej zwrotnego wychwytu w synapsach nerwowych. Skutkuje to obniżeniem intensywności objawów pacjenta.

Do tej grupy należą leki: citalopram (Citabax), escitalopram (Escitil), fluoksetyna (Fluoksetyna EGIS),sertralina (Asentra, Asertin) i paroksetynę (np. Paroxinor).

W pierwszych tygodniach stosowania tych leków może dojść do krótkotrwałego nasilenia objawów chorobowych pacjenta. Jest to stan przejściowy i nie powinien być powodem dla nagłego odstawienia farmakoterapii.

W przypadku możliwości wystąpienia nasilonego lęku, lekarz może zaopatrzyć pacjenta w bezpieczne doraźne środki działające przeciwlękowo np. hydroksyzynę, która nie ma potencjału uzależniającego.

Inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny

Działanie SNRI jest zbliżone do leków z grupy SSRI. Zgodnie z nazwą hamują zwrotny wychwyt serotoniny oraz noradrenaliny w synapsach komórek nerwowych, prowadząc do zwiększenia poziomu tych substancji w układzie nerwowym. W wysokich dawkach wykazują także słabe działanie dopaminergiczne.

Najpopularniejszymi przedstawicielami tej grupy leków są duloksetyna (np. Dulsevia) oraz wenlafaksyna (np. Velaxin, Efectin, Alventa).

W pierwszych tygodniach leczenia mogą pojawić się przejściowe objawy niepożądane związane z nadaktywnością układu autonomicznego, takie jak suchość w ustach, szybkie bicie serca, nadmierne pocenie się w godzinach nocnych. W przypadku występowania wyjątkowo niepokojących objawów, należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem.

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD, ang. TCA) stanowią starą grupę leków stosowanych w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych m.in. depresji, dystymii oraz zaburzeń lękowych.

Ich mechanizm działania nie został do końca wyjaśniony. Sugeruje się, że zwiększają poziom serotoniny oraz noradrenaliny w mózgu oraz w różnym stopniu oddziałują na układ cholinergiczny.

Najczęściej wykorzystywanymi TLPD są: amitryptylina, imipramina, dezipramina, klomipramina, nortryptylina oraz doksepina.

Ze względu na mnogość działań niepożądanych oraz interakcje z innymi preparatami leczniczymi, ta kategoria leków jest stosowana rzadko, zwykle w najcięższych przypadkach lub szczególnych sytuacjach klinicznych.

Terapia poznawczo-behawioralna

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) jest metodą leczenia zaburzeń psychiatrycznych, której celem jest identyfikacja nieprawidłowych schematów myślenia u pacjenta oraz zastąpienia ich nowymi bardziej pożądanymi.

CBT skupia się na teraźniejszości. W trakcie terapii pacjent korzysta z różnych technik pozwalających na zdystansowanie się od własnych myśli i zachowań utrudniających codzienne funkcjonowanie.

CBT oparta jest na dialogu z terapeutą, samodzielnym wykonywaniu "zadań domowych" pozwalających oswoić lęk oraz świadomej ekspozycji na czynniki stresowe.

Niewątpliwą zaletą CBT jest jej wysoka skuteczność oraz krótki czas trwania - systematyczna praca pacjenta pozwala na osiągnięcie wyznaczonych celów w ciągu kilku lub kilkunastu tygodni.

Terapia psychodynamiczna

Terapia psychodynamiczna oparta jest na teorii psychoanalizy, według której istotą problemów pacjenta są ukryte procesy psychiczne i wewnętrzne konflikty.

W trakcie terapii identyfikowane są nieuświadomione doświadczenia z przeszłości, a następnie przepracowywane. Duże znaczenie ma tu relacja z terapeutą, ponieważ pacjent wnosi w nią własne emocje i przeżycia.

Skutecznie prowadzona terapia psychodynamiczna prowadzi do głębokiej reorganizacji emocjonalnej i trwałego wyleczenia z choroby. W swojej długoterminowej formie trwa jednak zwykle kilka lat i wymaga systematycznych spotkań kilka razy w tygodniu, co dla niektórych pacjentów może być jej dużą wadą.

Istnieje także jej krótsza odmiana - intensywna krótkoterminowa psychoterapia dynamiczna (ISTDP), która będzie lepszym wyborem dla osób z ograniczonymi możliwościami czasowymi lub finansowymi.

Pułapki w leczeniu depresji lękowej

Zaburzenia lękowo-depresyjne są chorobą wymagającą wizyty u lekarza. Nie należy szukać pomocy w zakresie leczenia zaburzeń psychicznych wśród osób bez wykształcenia medycznego lub psychologicznego. Może to znacznie opóźnić diagnozę, sprzyjać postępowaniu choroby oraz zagrażać zdrowiu i życiu pacjenta.

Osoby cierpiące z powodu depresji lękowej nierzadko próbują leczyć się same. Preparaty dostępne bez recepty oraz suplementy diety niestety nie rozwiążą problemów związanych ze stanem zdrowia psychicznego. Należy uważać na "cudowne" środki lecznicze coraz częściej reklamowane w internecie lub w mediach społecznościowych.

Czy da się wyleczyć depresję lękową?

Depresję lękową można wyleczyć. Należy jednak pamiętać, że proces wychodzenia z choroby może być długotrwały i wymaga podjęcia przez pacjenta określonych kroków.

Leczenie zaburzeń lękowo-depresyjnych może być chwilami bardzo trudne dla pacjenta. Warto zadbać o komfort bliskiej osoby, która zdecydowała się na terapię.

Osoby podejrzewające u siebie zaburzenia depresyjno-lękowe powinny zasięgnąć pomocy u lekarza specjalisty, który postawi właściwe rozpoznanie, a następnie zaproponuje odpowiednie leczenie.

Najczęściej zadawane pytania ws. depresji lękowej

Co zrobić, jeżeli podejrzewasz u siebie depresję?

Jeśli podejrzewasz u siebie depresję, skontaktuj się z lekarzem. Na wizytę u psychiatry nie potrzebujesz skierowania.

Możesz skorzystać też z pomocy dostępnej przez telefon:

• Antydepresyjny Telefon Forum Przeciw Depresji (środa, czwartek 17:00-19:00) tel. 22 594 91 00, koszt zgodnie ze stawką operatora,

• Telefon zaufania dla osób dorosłych w kryzysie emocjonalnym (poniedziałek-piątek, 14:00-22:00) tel. 116 123, bezpłatny,

• Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży (czynny 24 h) tel. 116 111.

Bibliografia

Małyszczak K, Terapia mieszanych zaburzeń lękowo-depresyjnych. Psychiatria po Dyplomie, 10(1), 19-24, 2013

Jaeschke R, Siwek M, Grabski B, Dudek D. Współwystępowanie zaburzeń depresyjnych i lękowych. Psychiatria 7 (5), 189-197, 2010. 23, 2010

Choi KW, Kim YK, Jeon HJ. Comorbid Anxiety and Depression: Clinical and Conceptual Consideration and Transdiagnostic Treatment. Adv Exp Med Biol. 2020;1191:219-235.

Zhou E, Ma S, Kang L, Zhang N, Wang P, Wang W, Nie Z, Chen M, Xu J, Sun S, Yao L, Xiang D, Liu Z. Psychosocial factors associated with anxious depression. J Affect Disord. 2023 Feb 1;322:39-45.

Tiller JW. Depression and anxiety. Med J Aust. 2013 Sep 16;199(S6):S28-31.

Kara S, Yazici KM, Güleç C, Unsal I. Mixed anxiety-depressive disorder and major depressive disorder: comparison of the severity of illness and biological variables. Psychiatry Res. 2000 Apr 24;94(1):59-66.